درباره فضیلت مدارا و نسبت آن با آرمان های انقلاب اسلامی 

اگر ما جامعه ای بسازیم که آدمیان امکان بیان آزاد، اعتقاد آزاد، اندیشه ورزی آزاد را نداشته باشند، قطعاً از اصول انقلاب اسلامی منحرف شده ایم.

ساعدنیوز: رویدادهای تلخ اخیر در کشور و آشوب هایی که در سه هفته اخیر در کشور رخ داده است، فضای اجتماعی را ملتهب تر ساخته است و از آنجایی که رویداد محوری ای که منجر به این حوادث شده است ریشه در یک موضوع فرهنگی دارد، یقیناً تحلیل این حوادث از نقطه نظر فرهنگ ضروری است. تحلیل حضرتعالی از ریشه های این رویداد تلخ و حوادث بعدی آن چیست؟

دکتر بهمن اکبری: با سلام و ادب خدمت شما و همه دوستان عزیزم؛ چون به هر حال، رهبری هم فرمودند که اندیشمندان و صاحبنظران نسبت به حوادث اخیر موضع گیری کنند، و من هم از باب دلسوختگی یک تحلیل و تفسیری را عرضه می کنم. بسیار در خصوص پرداختن به پدیده های اجتماعی مخصوصاً پدیده هایی که به نسل نو برمی گرده از قدیم تاکنون تأکید داشته ایم.

به نظر می رسد که اتاق های فکر ما چه در دانشگاه ها چه در دیگر مراکز آموزشی و پژوهشی به موضوع پدیده جوانی با دقت و امعان نظر نمی پردازند یا اگر می پردازند، محصول کار آنها به شکل سیاست های راهبردی در سیستم و نظام حکمرانی جریان پیدا نمی کند. البته اگر کسی از من بپرسد که دلیل سخن شما چیست؟ من در پاسخ می گویم که دلیل این حرف دقیقاً همان چیزی است که ما امروز شاهد آن هستیم!

این در واقع اعتراض ها و نه اغتشاش ها، اعتراض نسلی است که مطالباتش بازرسی و وارسی نمی شود و سیاست های کلان ما در حوزه فرهنگ، خصوصاً در حوزه فرهنگ داخلی، معمولاً با چالش هایی مواجه است که ما دقیقاً ملاحظه می کنیم و می بینیم که سیاست های درستی اتخاذ نشده است. خود اعتراض ها نشانه عدم رسیدگی و عدم توجه به تحلیل پدیده مطالبات نسل نو است.

بنابراین، باز هم به عنوان یک دلسوز و دلسوخته انقلاب و نظام اسلامی عرض می کنم، به عنوان کسی که تمام نوجوانی و جوانی و میان سالی اش برای این اهداف مصروف بوده، متأسفانه ما همچنان به امنیتی سازی کشور سیر می کنیم. موضوعات اجتماعی و فرهنگی خودمان را به جای این که در میدان فرهنگ و در میدان دانش اجتماعی به تحلیل و وارسی و حل مشکلاتش بپردازیم، به سطح امنیتی و سیاسی تبدیل کردیم!

به صراحت در گفتگوها و نوشته های قبل اعلام کردم که حجاب امری نیست که ما نیازمند گشتی برای ارشاد و هدایت مردم و مخصوصاً جوانان به سمت آن باشیم! کاملاً معلوم بود که ما باید امنیتی کردن موضوع حجاب دقیقاً داریم راهی را می رویم که پایان آن، ریختن بنزین بر آتش جامعه است.

این در گفتگوهای قبلی من بود؛ و ما تصریح کردیم بر این موضوع؛ و شما به چشم خود دیدید که این چه بهانه ای شد برای اغتشاشگران! و این چه بهانه ای شد برای معترضین و کسانی که به سیاست های کلان کشور اعتراض دارند و اهل اغتشاش هم نیستند و می خواهند با امنیت زندگی کنند، مخالفت خودشان را با این گونه برخوردها به صورت صریح تری بیان کنند.

به هر حال، وقتی شما برای مدیریت یک امر فرهنگی به سوی امنیتی سازی می روید، باید احتمال کشته شدن افراد را بدهید! کشته شدن یا از سر ترس یا از سر آبرو و یا از سر ضربت و ضرب و خشمی که ممکن است که در طرفین ایجاد شود و ناخودآگاه یک بحرانی ایجاد شود.

مرگ مهسا امینی از این دست بود. من در صدد تحلیل این پدیده نیستیم به این مفهوم که درچگونگی رخ دادن این حادثه تلخ نیستم و بحثی در این خصوص ندارم. اما درباره چرایی و چیستی این پدیده می خواهم حرف بزنم. چرا ما باید کاری کنیم که موضوعات ساده ما به موضوعات پیچیده و پرالتهاب تبدیل بشود؟ چرا باید کاری کنیم که یک برخورد ساده امر به معروفی به اعتبار صاحبان حکومت تبدیل بشود به ضرب و شتم و ناسزا و درگیری و آنچه که همه در عرصه اجتماعی امروز شاهد آن هستیم؟

ما نمی توانیم از کنار این پدیده ها راحت بگذریم. من خوب مطلع ام که بسیاری از برخوردهای ناگواری که رخ می دهد، از سر فحاشی و نه ضرب و شتمی است که بعضی ها معروض آن می شوند. چرا ما باید کاری بکنیم که خود ما هم در بحران خودساخته خود دچار گرفتاری بشویم.

بنابر این مقدمه، و بر اساس ضرورتی که باید مواضع روشنی را به جامعه اعلام کرد، امیدوارم که این بحران ها باعث این بشود که ما برگردیم و سیاست های خودمان را یک بار دیگر بازبینی کنیم و به شعار "نرمش قهرمانانه" اهتمام ویژه ای داشته باشیم؛ چه در خارج چه در حوزه سیاست های امنیتی چه در سیاست های فرهنگی؛ و متوجه باشیم که چرخش و نرمش به معنای گذر از اصول نیست.

اصولی که انقلاب بر آنها استوار شده است، آزادی، استقلال و اسلامیت است. حال این اسلامیت را باید با ایرانیت و با عدالت و بر اساس ساختار کلان کشور طراحی کرد. اسلامی که نسبتی با آزادی ندارد، اسلام نیست. اسلامی که نسبتی با عدالت اجتماعی ندارد، اسلام نیست. اسلامی که به حق مردم اعتنا نمی کند، اسلام نیست. اسلامی که برای حکمرانی از آراء و نظرات مردم استفاده نمی کند، نسبتی با اسلام واقعی ندارد.

اسلام حقیقی و اسلام آغاز انقلاب اسلامی و اصول انقلاب اسلامی بر مبنای آزادی، آزاداندیشی، آزادی در فکر و آزادی در انتخاب مشی و سلوک، و آزادی در بیان عقائد و اندیشه است. اگر ما جامعه ای بسازیم که آدمیان امکان بیان آزاد، اعتقاد آزاد، اندیشه ورزی آزاد را نداشته باشند، قطعاً از اصول انقلاب اسلامی منحرف شده ایم.

از همه بالاتر، عدالت اجتماعی، مبارزه با رانت های اقتصادی، و رانت های اطلاعاتی، در شمار نخستین اهداف و اصول انقلاب اسلامی بوده و هست.

باید مدارا در تمام ارکان کشور ما چه در اندیشه ورزی، چه در ارائه راه و بیان اندیشه، چه در کنش و واکنش های اجتماعی نهادینه شود.

ساعدنیوز: به نظر حضرتعالی شفابخش ترین مرهم برای دردی که در جامعه سرباز کرده و می تواند کل پیکره اجتماع ما را به صورتی جدی به چالش بکشد چیست؟

دکتر بهمن اکبری: با توجه به این مقدمه کوتاهی که عرض کردم، باید بدانیم که اگر می خواهیم در کنار هم زندگی کنیم و نه مرده گی، و می خواهیم به استمرار خوبی ها و نعمت ها ادامه داده باشیم، نه این که نعمت ها را در زمان خودمان فنا کنیم، آن وقت است که باید به مدارا به عنوان یک اصل مسلم و ضرورت اجتماعی توجه پیدا کنیم.

مدارا نه فقط به معنای یک موضوع به اصطلاح تشریفاتی و یا ژستی برای گفتار و تیپی برای این که میخواهیم خودمان را در شمار اهل مدارا نشان دهیم. خیر؛ باید مدارا در تمام ارکان کشور ما چه در اندیشه ورزی، چه در ارائه راه و بیان اندیشه، چه در کنش و واکنش های اجتماعی باید نهادینه شود.

این نهادینه سازی اصل مدارا نه فقط ضرورت بنیادین برای مردم، بلکه مهمتر برای حکمرانی است. حکمرانان ما باید تابع سیاست مدارا باشند. یعنی ما به دیگری و برای دیگری حقوقی را قائل باشیم.

"باهم زندگی کنیم؟" یا "باهم مردگی کنیم؟"سخن این است و بس. اگر هدف ما برابر گزاره نخست باشد؛ ناگزیر از انتخاب راهبرد "مدارا" هستیم؛ "مدارا" نه فقط به عنوان امری ظاهری، سطحی و شعاری بلکه به مثابه امری بنیادین و زیرساختی.

"مدارا" در نهاد قدرت باید ذاتی و بنیادین شود؛ هیچ صاحب قدرتی چه خصوصی و چه عمومی در هیچ زمینه ای حق "استبداد" و "خودرایی" و "خوخواهی" را ندارد. این امر نه فقط کششی عرفانی و توصیه اخلاقی نیست بلکه امری است کاملا حقوقی و قانونی.

حکمرانی شایسته مشروط به "قانون" و مشروط به "مدارا" است. "مدارای قانونی" در حقوق اسلامی همچون اصل کلیدی "عدم عسر و حرج" و "عدم ضرر" و "عدم اضرار به غیر" است.

"استبداد رای" و "عدم مشارکت مردم" در امر سیاسی و اجتماعی؛ نشانه ظاهر و بارز "نبود نظارت مستقیم" و "عدم پاسخگویی صاحبان قدرت" است؛ از این رو "راسل" برای آیندگان دو توصیه داشت یکی عقلانی و دیگری اخلاقی. در توصیه دوم می گفت: "عشق ورزیدن" از سر "خردمندی" است و "تنفر" و "نفرت پراکنی"، نشانه "جهالت" و "حماقت" و چنین است که کتاب "همزیستی معاصر" بر مدار "مدارا" است.

از این رو، جوامع انسانی و بویژه جامعه ما نیازمند ساخت و پرداخت و گسترش "گفتمان مدارا" است؛ چراکه گفتمان ها در عین حال که مستقل هستند به اقتضائات اجتماعی و یا فرهنگ جامعه نیز بستگی دارند؛ گفتمان ها "بیان واقعیات" می کند در عین اینکه در ارتباط با وضعیت جامعه نیز صورتبندی می شوند؛ "گفتمان ها" یعنی "مفهوم سازی" های جدید حسب اقتضائات جامعه.

اجازه دهید در انتهای عرایضم اشاره ای بکنم به یکی از احادیث روایت شده از امام یازدهم شیعیان که امروز سالروز شهادت آن بزرگوار است. امام عسکری(ع) در خصوص مهر و مدارا و امکان گفت وشنود منطقی و انسانی و روش و رفتار نیک وسازنده با همکیش و همنوع فرمود:

قُولُوا لِلنّاسِ حُسْناً، مُؤْمِنُهُمْ وَ مُخالِفُهُمْ،

أمَّا الْمُؤْمِنُونَ، فَیَبْسِطُ لَهُمْ وَجْهَهُ،

وَ أمَّا الْمُخالِفُونَ، فَیُکَلِّمُهُمْ بِالْمُداراهِ لاِجْتِذابِهِمْ إلَی الاْیِمانِ

"با همه ی انسان ها با هر آیین و اندیشه و روشی خواه با ایمان و خواه مخالف و دشمن، خوش زبان و نیکوگفتار و خوش برخورد و نیکو کردار باشید؛ چراکه مردم خردمند و درست اندیش و درست کار، با دوستان با ایمان، با چهره ای شاد و شاداب روبه رو می شوند، و نسبت به مخالف و بدخواه نیز ( حسب بشردوستی و جذب آنان) روش و رفتاری انسان دوستانه خواهند داشت"(مستدرک الوساّئل/ ج ۱۲/ ص ۲۶۱ ح ۱۴۰۶۱.)