دیه چیست و چگونه محاسبه می‌شود؟

تعریف دیه:

ماده ۴۸۸ قانون مجازات اسلامی درتعریف دیه می گوید: دیه مقدار مالِ معینی است و در شرع مقدس به سبب جنایات غیرعمدی بر نَفس، عضو یا منفعت یا جنایات عمدی در مواردی که به هر جهت قصاص ندارد، مقرر شده است. البته این تعریف در ماده ۴۵۰ تکمیل و معلوم می شود که در جنایت شبه عمد، خطای محض و جنایت عمدی که قاضی برابر قانون نتواند حکم قصاص را صادر کند، در صورتی که ولی دم بخواهد، حکم به پرداخت دیه صادر می شود. از آنجایی که عموما در تصادفات و حوادث، آسیب وارد شده غیر عمد است، دیه آن طبق حدود مجازات های اسلامی پرداخت می گردد.

ارش چیست؟

ارش مطابق ماده ۳۶۷ قانون مجازات اسلامی، هر جنایتی که بر عضو کسی وارد شود و شرعاٌ مقدار خاصی به عنوان دیه برای آن تعیین نشده باشد جانی باید ارش بپردازد. و در ماده ۴۹۵ همین قانون آمده: در کلیه مواردی که به موجب مقررات این قانون ارش منظور می گردیده با در نظر گرفتن آن به صورت کامله انسان و نوع وکیفیت جنایت، میزان خسارت وارده طبق نظر کارشناس تعیین می شود. شایان ذکر است که از منظر حقوق مدنی، ارش کسری است که صورت تفاوت قیمت صحیح و معیوب روز تقویم مال مورد معامله است و مخرج کسر قیمت صحیح روز تقویم می باشد. این کسر هرگاه ضرب در قیمت ثمن روز وقوع عقد شود ارش بدست می آید یعنی حاصل ضرب مزبور را اصطلاحاٌ ارش می گویند. ارش براساس موارد زیر تعیین می شود:

• نوع و کیفیت آسیب وارد شده بر فرد
• با در نظر گرفتن دیه
• نظر کارشناس

ماده 563 تا 574 دیه در قانون مجازات اسلامی:

ماده 563 دیه اعضا: از بین بردن هر یک از اعضای فرد و هر دو عضو از اعضای زوج، دیه کامل و از بین بردن هریک از اعضای زوج، نصف دیه کامل دارد. چه آن عضو از اعضای داخلی بدن باشد، چه از اعضای بیرونی.

ماده 564 دیه اعضا:

• فلج کردن عضو دارای دیه معین، دو سوم دیه آن عضو.
• از بین بردن عضو فلج، یک سوم دیه همان عضو را دارد.
• در فلج کردن نسبی عضو که درصدی از کارایی آن از بین میرود، با توجه به کارایی از دست رفته، ارش تعیین می گردد.

ماده 565 دیه اعضا: از بین بردن قسمتی از عضو یا منفعت دارای دیه مقدر به همان نسبت دیه دارد به این ترتیب که از بین بردن نصف آن به میزان نصف و از بین بردن یک سوم آن به میزان یک سوم دارای دیه است مگر اینکه در قانون ترتیب دیگری مقرر شده باشد.

• تبصره 1: در مواردی که نسبت از بین رفته قابل تشخیص نباشد، ارش تعیین می شود.
• تبصره 2: هرگاه براثر حادثه، عضو در وضعیتی قرار گیرد که به تشخیص کارشناس، فرد ناگزیر از قطع آن باشد دیه قطع عضو ثابت می شود.

ماده 566 دیه اعضا: دیه اعضایی که با پیوند و امثال آن در محل عضو از بین رفته، قرار گرفته است و مانند عضو اصلی دارای حیات می شوند به میزان دیه عضو اصلی است و اگر دارای حیات گردد ولی از جهت دیگری معیوب شود، دیه عضو معیوب را دارد. از بین بردن اعضای مصنوعی، تنها موجب ضمان مالی است.

ماده 568 دیه اعضا: در شکستگی عضوی که دارای دیه مقدر است، چنانچه پس از حادثه به گونه ای اصلاح شود که هیچ عیب و نقصی در آن باقی نماند، چهار بیست و پنجم دیه آن عضو ثابت است و چنانچه با عیب و نقص اصلاح شود یا برای آن عضو دیه مقدری نباشد، ارش ثابت است مگر در مواردی که در این قانون خلاف آن مقرر شده باشد.

ماده 569 دیه اعضا: دیه شکستن، ترک برداشتن و خرد شدن استخوان هر عضو دارای دیه مقدر به شرح زیر است:

1. دیه شکستن استخوان هر عضو یک پنجم دیه آن عضو و اگر بدون عیب درمان شود چهار پنجم دیه شکستن آن است.
2. دیه خرد شدن استخوان هر عضو یک سوم دیه آن عضو و اگر بدون عیب درمان شود چهارپنجم دیه خرد شدن آن استخوان است.
3. دیه ترک برداشتن استخوان هر عضو چهار پنجم دیه شکستن آن عضو است.
4. دیه جراحتی که به استخوان نفوذ کند بدون آنکه موجب شکستگی آن گردد و نیز دیه موضحه آن، یک چهارم دیه شکستگی آن عضو است.

ماده 570 دیه اعضا: هرگاه یک استخوان از چند نقطه جدای از هم بشکند یا خرد شود یا ترک بخورد، درصورتی که حادثه متعدد محسوب گردد، هریک دیه جداگانه دارد هرچند با یک ضربه به وجود آید و مجموع دیه آنها از دیه عضو هم بیشتر باشد.

ماده 571 دیه اعضا: در رفتگی استخوان از مفصل، درصورتی که موجب شَلَل یا از کارافتادگی کامل عضو نگردد، موجب ارش و در غیر این صورت موجب دو سوم دیه همان عضو و درصورت درمان بدون عیب موجب چهارپنجم از دوسوم دیه آن عضو می باشد .

ماده 572 دیه اعضا: هرگاه در اثر حادثه تکه کوچکی از استخوان از آن جدا شود، دیه شکستگی ثابت است.

ماده 573 دیه اعضا: هرگاه صدمه بر استخوان، موجب نقص عضو یا صدمه دیگری گردد، هر یک دیه جداگانه ای دارد.

ماده 574 دیه اعضا: هرگاه بر اثر یک یا چند ضربه، علاوه بر دررفتگی مفصل، استخوان نیز بشکند یا ترک بخورد، دو جنایت محسوب می شود و هریک دیه یا ارش جداگانه دارد. اگر بر اثر ضربه ای، هم استخوان بشکند و هم جراحت ایجاد شود نیز این حکم جاری است.

نحوه محاسبه دیه:

میزان دیه ای که باید پرداخت شود بر اساس عوامل مختلفی متفاوت است که مختصرا به آنها اشاره می کنیم:

1. بر اساس نوع صدمه: هرگاه آسیبی که از طرف جانی به قربانی وارد شده است باعث سلب حیات (مرگ) شود میزان دیه ای که پرداخت می شود در مقایسه با حالتی که موجب مرگ نشده اما آسیبی به یکی از اعضا یا منافع او وارد کرده است یا موجب جراحتی در بدن او شده، متفاوت است.
2. بر اساس جنسیت: یکی دیگر از عوامل مهمی که در تعیین میزان دیه نقش بسزایی دارد جنسیت قربانی است. بر اساس قانون، دیه قتلِ زن، نصف دیه مرد مسلمان است و در اعضا و منافع تا کمتر از ثلث دیه کامل مرد یکسان است و چنانچه ثلث یا بیشتر شود دیه زن به نصف تقلیل می یابد. به بیان ساده تر تا زمانی که دیه زن در جنایت بر اعضا و منافع کمتر از یک سوم دیه کامل باشد دیه زن و مرد برابر است اما زمانی که میزان دیه یک سوم یا فراتر رود دیه زن به نصف دیه مرد کاهش پیدا می کند؛ اما قانونگذار در قانون جدید برای رفع چنین تبعیضی تبصره ای وضع نموده است که به موجب آن در تمام جنایاتی که مجنی علیه مرد نیست مابه التفاوت دیه تا سقف دیه ی کامل مرد از صندوق تأمین خسارت های بدنی پرداخت می شود.
3. بر اساس زمان و مکان ارتکاب جرم: مطابق قانون مجازات اسلامی، هرگاه اقدام مرتکب و فوت مجنی علیه هر دو در ماه های حرام (محرم، رجب، ذی القعده و ذی الحجه) یا در محدوده حرم مکه مکرمه واقع شود خواه جنایت عمدی باشد یا غیرعمدی، علاوه بر دیه نفس، یک سوم به اصل دیه افزوده می شود. به این امر تغلیظ دیه می گویند. سایر مکان های مقدس و متبرک و سایر زمان ها مشمول حکم تغلیظ دیه نیست. فلسفه تغلیظ دیه حفظ حرمت ماه های حرام و حرمت اماکن مقدسه است. به طور مثال چنانچه شخصی در ماه محرم اقدام به کشتن انسانی نماید علاوه بر پرداخت اصل دیه کامل باید یک سوم دیه را نیز بپردازد. (دیه کامل+ یک سوم دیه کامل) لازم به ذکر است که در حکم تغلیظ دیه، تفاوتی میان بالغ و غیر بالغ، زن و مرد، مسلمان و غیرمسلمان نیست. هم چنین در مواردی که عاقله یا بیت المال مسئول پرداخت دیه هستند حکم تغلیظ دیه جاری خواهد بود. تغلیظ دیه مخصوص قتل نفس است و در جنایت بر اعضا و منافع حتی اگر دیه کامل داشته باشند جاری نیست.

تغلیظ دیه:

حکم مربوط به تغلیظ دیه در مواد 555 تا 557 قانون مجازات اسلامی به شرح زیر تعیین شده است:

• ماده 555: هرگاه رفتار مرتكب و فوت مجنيٌ عليه هر دو در ماههاي حرام: محرم، رجب، ذي القعده وذي الحجه يا در محدوده حرم مكه، واقع شود خواه جنايت عمدي خواه غيرعمدي باشد، علاوه بر ديه نفس، يك سوم ديه نيز افزوده ميگردد. ساير مكانها و زمان هاي مقدس و متبرك مشمول حكم تغليظ ديه نيست.

تبصره: معيار شروع و پايان ماه هاي حرام، مغرب شرعي است مانند ماه رجب كه از مغرب شرعي آخرين روز ماه جمادي الثاني، شروع و با مغرب شرعي آخرين روز ماه رجب به پايان مي رسد.

• ماده 556: در حكم تغليظ ديه فرقي ميان بالغ و غيربالغ، زن و مرد و مسلمان و غيرمسلمان نيست. سقط جنين نيز پس از پيدايش روح، مشمول حكم تغليظ است. تغليظ ديه، در مواردي كه عاقله يا بيتالمال پرداخت كننده ديه باشد نيز جاري است. در قتل عمدي كه به علت عدم امكان قصاص يا عدم جواز آن ديه پرداخت ميشود نيز اين حكم جاري است.
• ماده 557: تغليظ ديه مخصوص قتل نفس است و در جنايت بر اعضاء و منافع جاري نيست.

اولیای دم باید دیه را بخواهند:

حتی اگر قتل در ماه حرام اتفاق افتاده باشد باز هم دیه در صورتی تعلق می گیرد که اولیای دم خواهان دریافت دیه به جای قصاص باشند. درباره تمایل اولیای دم به قصاص نیز بد نیست بدانید که افراد نمی توانند تقاضای قصاص داشته باشند بلکه یک استثنا در این باره وجود دارد و آن اینکه هرگاه زنی توسط یک مرد در یکی از ماه های حرام به قتل برسد و اولیای دم زن، خواهان قصاص باشند باید فاضل دیه زن را پرداخت کنند.

علت تفاوت زنان و مردان در دیه چیست؟

دیه، نمایان‏گر بها و ارزش انسان نیست، چون ارزش انسان بسیار بالا است و قابل مبادله مالى نبوده و با معیارهای مالی نمی توان سنجید. دیه مربوط به جبران خسارت جانى با توجه به بعد اقتصادى آن است. توضیح این که انسان‏ها ابعادى دارند، از جمله:

• بُعد انسانى و الهى: همه (چه زن و چه مرد) از روح ملکوتى الهی بهره‏مندند و از این جهت بین زن و مرد هیچ تفاوتى نیست. زن به همان درجه و مرتبه از کمال انسانی می تواند دست یابد که مردان می توانند دست یابند . هیچ یک از قوانین و احکام اسلامی در این جهت بین زن و مرد تفاوتی قرار نداده است.
• بعد علمى و دانش‏ طلبى: خداوند در هر دو ابزار شناخت قرار داده است و هر دو مى ‏توانند به معارف عالى دست پیدا کنند. در این بعد نیز بین زن و مرد تفاوتى نیست.
• بعد جسمانى و مادى: در این بعد بین زن و مرد تفاوت هست. این تفاوت باعث مى‏شود که هر یک از دو جنس (مذکر و مونث) به مقتضاى شرایط وجودى خویش مسئوولیت هایى را پذیرا باشند. اسلام با توجه به همین امر مسئوولیت‏هاى اقتصادى خانواده را بر دوش مرد خانواده قرار داده و بر آنها تکلیف نموده است نه بر زنان و زنان نیز هیچ گاه نمی گویند که چرا این مسئولیت بر ما تکلیف نشده است.

مرد از توانمندى جسمى و روحى ویژه ‏اى برخوردار است، بر خلاف زن که جنبه عاطفه و احساس او غلبه دارد. بر این اساس وظائف سخت‏ترى بر عهده مردان گذاشته شده است، از قبیل کار و تلاش براى تأمین غذا و پوشاک و مسکن و سایر لوازم زندگىِ و ایجاد امنیت و نگهدارى خانه و خانواده و دفاع از آنان در برابر تهاجم بیگانگان و حفظ و نگهدارى جامعه و اداره اجتماع و حفظ و ایجاد امنیت اجتماعى، که همه وظائف سختى است که بر اساس توانایى‏هاى مرد بر دوش او سنگینى می کند. زن نیز بر اساس توانایى وجودى خود وظايف متناسب دارد.
واقعیت این است که مردان در اقتصاد خانواده (با توجه به مسئولیت های تعیین شده در اسلام بر آن ها) بیشتر نقش دارند، از این رو با فوت آنان ضربه اقتصادى بیشترى به خانواده وارد می گردد. بنابراین زن و مرد از جهت توان جسمى متفاوتند که این فرق موجب تفاوت در نقش آن دو در امور اقتصادى می شود و بر طبق آن مسئولیتهائی بر عهده آنها گذاشته و تکلیف می شوند؛ پس تفاوت‏ها بر اساس تناسب است، نه نقص و کمال.

دیه به ارث هم می رسد؟

برابر قانون مجازات اسلامی دیه به ارث می رسد. یعنی وقتی خدای ناکرده شخصی کشته شود و برابر قانون، ولی دم تقاضای دریافت دیه کنند، این دیه به تمام وراث مقتول به جز بستگان مادری وی به ارث می رسد، آن هم به همان شیوه ای که بقیه اموال وی بین وراث تقسیم می شود. این را نیز بدانید که وقتی چند نفر در قتلی دست داشته باشند همه افرادی که در این جرم شریک بوده اند در پرداخت دیه نیز شریک هستند و به طور مساوی باید سهم خود را از رقم دیه پرداخت کنند.

مبلغ دیه در سال ۹۹ مشخص شد