الگوی اسلامی تربیت معنوی کودکان 

در یادداشت پیشین به قلم دکتر مهدی گنجور عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان درباره چیستی معنویت و تاریخچه جنبش تربیت معنوی کودکان سخن گفتیم. معلوم شد که معنویت اسلامی دارای مراتب و درجات تشکیکی است؛ یعنی اختلاف مراتب آن به شدت و ضعف یا کمال و نقص است. بالاترین مرتبه معنویت در اسلام، در ارتباط مؤمنان باخدا مانند عشق و مناجات الهی تحقق می یابد و مراتب نازلتر آن مانند نوعدوستی و احترام به دیگران، در انسان های غیردیندار اما معنوی، به رسمیت شناخته می شود. درآنجا، دکتر گنجور مدعی شد که مکتب مترقّی اسلام از این پتانسیل و ظرفیت تئوریک و کاربردی برخوردار است که بتوان «مدل بومی و اسلامی تربیت معنوی» را از آموزه های ناب آن، بازسازی و به جهانیان ارائه کرد. اینک اینک ایشان به بیان مهم ترین اصول اخلاقی و فنون ارتباطی در تعامل کودکان با غیرهمکیشان که با استفاده از ظرفیت معرفتی و کاربردی «الگوی اسلامی تربیت معنوی» می تواند مورد استفاده والدین و مربیان قرار گیرد، پرداخته و برای مخاطبان ساعد نیوز مورد تبیین قرار می دهد:

اصل اول) تأکید بر رعایت حقوق همنوعان واحترام به عقیده مخالف

در برنامه آموزشی «تربیت معنوی کودکان» این قابلیت وجود دارد که آنها را ازهمان آغاز فراگیری و جامعه پذیری، با حقوق خود و همسالان شان آشنا سازیم. چنانکه این مسئله در ماده 12 کنوانسیون سازمان ملل متحد در مورد حقوق کودکان نیز پیش بینی شده است. طبق این کنوانسیون، آماده سازی کودک برای داشتن زندگی مسئولانه در جامعه ای آزاد و باروحیه تفاهم، صلح، مدارا و تسامح، تساوی جنسیتی، و دوستی میان همه مردم، گروه های قومی، مذهبی، ملی و سایر اشخاص ازجمله مواردی که باید در برنامه آموزش وپرورش کودکان گنجانده شود.

بنابراین می ­توان یکی از مؤلفه های تأثیرگذار در مهارت افزایی کودکان به ویژه در تعامل با پیروان سایر ادیان را تأکید بر رعایت حقوق همنوعان و احترام به عقیده مخالف به شمار آورد. ازدیدگاه اسلام نیز یکی از حقوق مسلّم هر شهروندی- قطع نظر از کیش و آیین او- حق سؤال و پرسش درباره عقاید و باورهای خود و دیگران است. حتی دستور می دهد که پرسش های خود را با آگاهان درمیان گذارند.

ازاین رو در الگوی اسلامی برای تربیت معنوی کودکان، باید ضمن تأکید بر بیان شفاهی احساسات، اندیشه ها و عقاید، زمینه مساعدی فراهم شود تا کودکان، به صحبت ها و انتقادات همسالانشان گوش دهند و تجربیاتشان را با یکدیگر در میان بگذارند. آنها می توانند یاد بگیرند که احساسات و دیدگاه های دینی شان را با اطمینان خاطر بیان کنند تا عقایدشان به گوش دیگران برسد و پرسش هایشان را مطرح کنند. در این الگوی معنوی، کودکان درمی یابند که چگونه افکار و عقایدشان را در معرض نقد و پرسش قرار دهند و متقابلاً در فضایی مملو از توجه و امنیت، این حق را برای مخاطبان و همسالان خود نیز قائل شده و به رسمیت بشناسند.

افزون براین، یکی از شیوه های مهارت­ افزایی کودکان در تعامل با پیروان ادیان، این است که در فرایند تربیت و کنکاش معنوی بیاموزند که چگونه در هر بحث، شیوه «مشارکت فعال» و درگیری با عقاید دیگران را به کار گیرند و در مواجهه با افکار و عقاید مخالف به ویژه اقلیت های مذهبی، رفتار و عکس العمل شایسته و درخور احترام را از خود بروز دهند و دست کم به چشم تحقیر و استهزاء به عقاید غیرهم کیش و صاحبان آنها ننگرند.

برای تحقق این هدف، کودکان باید احساس کنند که با نظرات، تجربیات و عقایدشان با احترام برخورد می شود و این موارد به عنوان موضوعی ارزشمند تلقی می شود؛ چه اینکه دوره های آموزشی «فلسفه برای کودکان» نیز به روشنی نشان داده است که آنها به پذیرش از جانب دیگران هم نیاز دارند.

نکته مهم دیگر این است که هرچند در مورد اهداف آموزش وپرورش در جامعه، ابهام ریشه داری وجود دارد اما تقریباً همه اندیشمندان و صاحب نظران این حوزه بر سر این موضوع اتفاق نظر دارند که احترام به خود و دیگران، نتیجه آموزش صحیح است. توصیه ها و روش های بسیاری در بیرون از دنیای آموزش وپرورش دراین باره وجود دارد. سخن سرمارک الیفانت، فیزیکدان هسته ای در این باره جالب و تأمل برانگیز است: «دانش به خودی خود بی فایده است مگر اینکه به احترام و توجه بیشتر به دیگران منجر شود».

اگرچه نوع­دوستی و احترام به شخصیت و عقیده انسانها، از تعالیم مشترک ادیان آسمانی و برخی توافق نامه های بین المللی نظیر اعلامیه حقوق بشر و کنوانسیون حقوق کودک شناخته می شود، لیکن شاید هیچ مکتب و دین آسمانی، به صراحت دین اسلام، ضامن آزادی اقلیت های مذهبی و حافظ شرف و حقوق فردی و اجتماعی آنها نباشد. چه اینکه از نظر اسلام، اصل و گوهر تمام ادیان و تعالیم انبیاء، واحد است.

به همین جهت، اسلام طبق آموزه های قرآنی و روایی خود، حق طبیعی زندگی برای اقلیت های دینی و پیروان سایر ادیان و مذاهب در جامعه اسلامی و همچنین حقوق شهروندی و انسانی را برای آنها به رسمیت می شناسد، البته مشروط براینکه آنها نیز متقابلاً خواهان صلح و همزیستی باشند و تهدید و مزاحمتی برای مسلمانان نداشته باشند و علیه آنان توطئه و جنگی صورت ندهند.

اصل دوم) ایجاد روحیه آزاداندیشی و بی طرفی (آزادی فکر و بیان)

یک جنبه مهم از «تربیت معنوی کودکان» توجه آن به استقلال فکری و آمادگی برای تجدیدنظر در عقاید و باورهاست. جنبه دیگر آن، تلاش برای ماندن در احتمال و عدم قطعیت است. تربیت موفق معنوی، مستلزم آن است که آزادی اندیشه و عمل کودکان به رسمیت شناخته شود.

در فرهنگ اسلام و قرآن، آزادی در فکر و بیان، نه تنها جائز است بلکه گاهی ضروری است و این خود یکی از امتیازات بزرگ اسلام نسبت به سایر ادیان شمرده می شود. ازاین رو، امام خمینی(ره) در پیام خود- در آستانۀ بازگشایی دانشگاهها در آغاز انقلاب اسلامی- فرمود:«اسلام، دین مستند به برهان و متّکی به منطق است و از آزادی بیان و قلم نمی­ هراسد». اسلام با رویکردی منطقی و برهانی، همه را به حقیقت راهنمایی کرده و به مخالفان خود- به ویژه اهل کتاب- بارها فرموده: قُل هاتوا بُرهانَکم إن کنتُم صادقین.

در الگوی اسلامی تربیت معنوی، مربی باید شرایطی را ایجاد کند که در آن، مسائل دینی کودکان که در رشد معنوی آنها مؤثر است، مطرح گردد و به نحو مؤثری حل شود. در این روش تربیتی، بچه ها تشویق می شوند تا احساساتشان را آزادانه ابراز و تحلیل کنند؛ به عقاید یکدیگر گوش دهند؛ و بدون ترس و محدودیت، به دنبال راه حل باشند.

با این روش، کودکان به اندیشیدن به شیوه ای منطقی و انتقادی تشویق می شوند تا بتوانند افکار و عقاید خود را آزادانه با دلیل و برهان ابراز کنند و با ذهنی خالی از تعصّب و دیدی باز به تفکر و تأمل بپردازند. بکارگیری چنین شیوه­ای با تأکید بر حقیقت­ جویی فطری در برنامه «تربیت معنوی کودکان»، زمینه ایجاد روحیه آزاداندیشی در آنها را فراهم می آورد؛ زیرا در این شیوه آموزشی، کودکان از زوایای مختلف به یک پرسش پاسخ می دهند تا برای روشن­ شدن مسئله- و نه برای اتفاق نظر با هم- همکاری و همفکری کنند. البته مقاومت و اصرار بر عقاید شخصی، امری عادی محسوب می شود که باید در این گونه جلسات انتظار آن را داشت.

البته این نکته را نباید از نظر دور داشت که در الگوی اسلامی تربیت، در عین حالی که آزادی عقیده و بیان برای همگان، در جامعه به رسمیت شناخته شده است ولی دارای چارچوب مشخصی است که حدود و مقررات آن در قرآن و حدیث بیان شده است تا جامعه دچار هرج و مرج نگردد. ممنوعیت توهین به مقدسات دیگران؛ ممنوعیت هتک حرمت افراد؛ ممنوعیت افشای اسرار و شایعه پراکنی؛ ممنوعیت توطئه و خیانت و... ازجمله این حدود و مقررات آزدی است که باید در تربیت معنوی کودکان مورد توجه قرار گیرد.

اصل سوم) تأکید بر اصل «حقیقت جویی»

یکی دیگر از مؤلفه های الگوی اسلامی برای تربیت معنوی کودکان که نقش مؤثری در بهبود رفتار ارتباطی آنها با پیروان سایر ادیان دارد، تأکید بر این نکته است که به تعبیر ظریف استاد مصطفی ملکیان، دینداری به معنای «مالک حقیقت بودن» نیست، بلکه به معنای «طالب حقیقت بودن» است. به عبارت دیگر، تمام حقیقت، مملوک شخص دیندار نیست اما مطلوب دیندار و غیردیندار است. مؤمن واقعی مانند تشنه ­ای که طالب آب است، طالب حقیقت است و تمام تلاش او معطوف به این است که ذره ­ای از حقیقت برایش مکشوف شود و اندکی به حقیقت نزدیکتر شود. در اینجا به نمونه­ هایی از آموزه ­های اسلامی در مورد اصل «حقیقت­ جویی» اشاره می­شود:

- امام علی(ع) فرمود:«بر یادگیرنده (متربّی) لازم است که در طلب حقیقت و دانش، خود را به زحمت اندازد و در جُستن و فراگیری آن، دلسرد (خسته) نشود و آنچه را به عنوان حقیقت یافته است، زیاد نشمارد»

- او همچنین فرمود:«برای کسی که طالب حقیقت است، عزت دنیا و رستگاری آخرت است».

- در جای دیگر فرمود:«داناترین مردم کسانی هستند که طالب و دلباخته حقیقت و دانش هستند».

بنابراین طبق آموزه ­های اسلامی، در تربیت معنوی کودکان، توجه به این اصل معرفت­شناختی، ضروری است که کودک گمان نکند به جهت برخورداری از یک عقیده یا مذهب خاص، مالک خزائن حقیقت است و خداوند، همه حقایق عالَم را انحصاراً به او و هم کیشانش داده است و همه افراد و ملت ها و صاحبان آیین های دیگر را از حقیقت، محروم کرده است. تأثیر این اصل در باور و نگرش کودکان به نحوی است که صاحبان سایر عقاید و پیروان سایر ادیان را به دیده تحقیر و باطل ننگرد و آنها را مانند خود، در جستجوی حقیقت بدانند.

براساس این اصل، کودکان در فرایند تربیت معنوی می ­آموزند که اصل مساوات و برابری را در رفتار با غیرهمکیشان رعایت کنند و از هرگونه برتری ­جویی، تحقیر، توهین و خشونت علیه آنان، به بهانه برحق بودن خود و باطل بودن دیگران پرهیز نمایند. چنانکه پالمر، تربیت را یک سفر معنوی می داند و معتقد است که معنویت حقیقی از ما می خواهد تا نسبت به حقیقت، گشوده باشیم- هرحقیقتی که باشد و هرجا که می خواهد ما را ببرد- چنین معنویتی از تنوع و تضاد، و در آغوش­ کشیدن اختلافات استقبال می کند.

اصل چهارم) اصل اعتدال و میانه ­روی در عقیده و عمل

به نظر نگارنده، یکی دیگر از مؤلفه ­های الگوی تربیت معنوی در اسلام، آموزش اعتدال و میانه ­روی در عقاید و رفتار است؛ زیرا آفت معنویت ازدیدگاه اسلام، افراط و تفریط در حوزه عقاید و اخلاقیات (رفتار) است. حفظ اعتدال و پرهیز از افراط و تفریط در امر تربیت معنوی کودک، ناظر به اضلاع سه­گانه تربیت؛ یعنی مربّی، متربّی (کودک) و محتوای تربیت است.

عدل اسلامی- به معنای «قراردادن هرچیز در جای خویش» در حوزه اخلاق اسلامی، خود را در مفهوم "فضیلت" نشان می دهد و فضیلت به معنای رعایت حدوسط بین افراط و تفریط و ایجاد تعادل میان نیروهای درونی انسان یعنی عقل، خیال، شهوت و غضب است.

بنابراین از منظر اسلام، باید در تربیت معنوی به حفظ اعتدال و اجتناب از افراط و تفریط در عقیده و رفتار، در راستای شکوفایی قابلیت­های فطری در کودک، توجه لازم و کافی شود؛ زیرا توجه بیش از حد به برخی استعدادها و قابلیتها و غفلت از برخی دیگر، تربیت را به مثابه یک مکانیسم، از مسیر اعتدال خارج می کند و کودک را به افراط و تفریط می­ کشاند.

نمونه ­های بی شماری در آموزه ­های اسلامی پیرامون اصل اعتدال وجود دارد که توجه به آنها در تربیت معنوی کودکان به ویژه در بهبود رفتار ارتباطی آنها با غیرهمکیشان مؤثّر است. به عنوان مثال امام علی(ع) می فرماید: «عادلانه ­ترین روش (سیرت) آن است که با مردم به گونه­ای رفتار کنی که دوست داری آنها با تو چنین کنند». «عادلترین مردم کسی است که با فردی که به او ستم کرده، به عدالت و انصاف رفتار کند»؛ «انصاف و عدل، مخالفتها را رفع می­کند و دلها را به هم پیوند می­دهد»؛ «هرکس با عدالت با دیگران رفتار کند، در مورد او با عدالت رفتار خواهد شد» و...

تأکید بر این آموزه ­ها در تربیت معنوی کودکان، علاوه بر ایجاد اعتدال در باورها و نگرش آنها، می­تواند در بهبود روابط آنها با همنوعان و به ویژه غیرهمکیشان، مؤثر واقع شود؛ زیرا یکی از مشکلات جدّی که کودکان و حتی برخی بزرگسالان در روابط اجتماعی خود با غیرهم کیشان دارند این است که گمان می­کنند فقط زمانی می­توانند با دیگران روابط مسالمت ­آمیز و محترمانه داشته باشند که آنها نیز به همان عقاید و باورهایی که خود دارند، معتقد شوند. این خطای بزرگی است و بلکه خلاف عدل الهی و عدالت اجتماعی و بشری است. چون در بسیاری از موارد، کودکان و حتی بزرگسالان عقاید خود را انتخاب نمی­کنند بلکه یا به نحو موروثی و یا بر اثر تلقین و تحمیل، پیرو یک مذهب و عقیده خاص می­شوند. بنابراین حتی اگر کسی با صداقت و جدیّت – یعنی تلاش صادقانه- به عقیده و مذهبی معتقد شود، ولو آن عقیده، باطل و خلاف عقاید اکثریت باشد، عدالت الهی اقتضا می­کند که با او محترمانه و به گونه­ ای مسالمت ­آمیز رفتار شود.

بنابراین طبق آموزه های اسلامی باید در تربیت معنوی کودکان، بر این اصل اعتقادی تأکید کرد که خدا به تنوّع عقاید و تفاوت احساسات و اعمال دینی ما نظر نمی­کند؛ خدا بیشتر، باطن و نیّت­ های درونی ما را در نظر دارد نه ظاهر گفتار و کردارمان را. چنانکه در تعالیم اسلامی نیز تصریح شده است که:«إنما الاعمال بالنّیات» اساس اعمال بر نیّت ­ها استوار است.

به همین جهت، ما نیز به اقتضای عدل الهی و عدالت اجتماعی، باید در فرایند تربیت معنوی کودکان، به عقاید و مقدّسات و اعمال دینی دیگران احترام بگذاریم و تنوع عقاید مذهبی را در روابط بین فردی و اجتماعی به رسمیت بشناسیم و این سبک زندگی را به فرزندان مان بیاموزیم.

اصل پنجم) ترویج فرهنگ مدارا و همزیستی

در الگوی اسلامی پیشنهادی ما برای تربیت معنوی کودکان، بر رفتار عادلانه و اخلاقی به دور از هرگونه خشونت، ستم و خصومت با مخاطبان و همسالان تأکید می­شود. در این مدل، مربی با طرح پرسش هایی، ذهن کودکان را با مفاهیم اخلاقی نظیر صلح، عدالت، انصاف، عشق ورزیدن و... مأنوس می کند و با آموزش این اصل عقلانی و اخلاقی که «هدف وسیله را توجیه نمی کند» رفتار آنها را به سوی صلح­ زیستی و زندگی مسالمت آمیز با دیگران اعم از هم کیش و غیرهمکیشان سوق می دهند. دین اسلام اجازه نمی­دهد که برای رسیدن به یک هدف مقدس، متوسل به "وسیله نامقدّس" مانند تعصّب و خشونت شویم حتی اگر آن هدف، دعوت به دین و خدا و قیامت باشد!

بدون تردید، یکی از موانع تعامل و رفتار مسالمت آمیز با پیروان سایر ادیان و مذاهب، تعصب و جانبداری مغرضانه از باورها، مقدسات و شخصیت های دینی است. در تربیت معنوی، کودک از تجربۀ دیگران می آموزد که به موضوعات از هر دو زاویه: خود و دیگران، توجه کند و به داوری بپردازد. این امر متضمن آزاداندیشی، احترام متقابل و پرهیز از تعصب و تحکّم است. در این وضعیت، کودک قادر می شود ارزیابی متعصبانه و جانبدارانه خود را به داوریِ بی طرفانه و واقع بینانه توأم با استدلال، ارتقاء دهد.

تجربه بی طرفی(Impartiality) دستاوردی است که کودکان باید در فرایند تربیت معنوی به دست بیاورند. انتظار اینکه آنان ذاتاً واقع بین و بی طرف باشند، انتظار زیادی است. باید موقعیت هایی را فراهم کرد که کودک در آن قادر باشد دربارۀ مسائل خود به نحو بی طرفانه و بی غرضانه بیندیشد و گفتگو کند. الگوی اسلامی تربیت، حتی بر نوعی خوشبینی و مثبت ­اندیشی نسبت به مخاطبان مبتنی است. در آموزه های اسلامی بر این اصل اخلاقی تأکید می شود که از بدگمانی نسبت به یکدیگر پرهیز کنید.

امام علی توصیه می کند که: «گفتار و کردار مردم را بر بهترین وجه آن، تفسیر کن، مگر آنکه کاری از آنها سر بزند که قابل توجیه به نیکویی نباشد» و درجای دیگر می گوید:«به سخنى كه از زبان كسى بيرون مى ­آيد، تا وقتی که برای آن توجیه خوبی می یابی، گمان بد نبر». الگوی اسلامی تربیت معنوی با الهام از این آموزه ­ها می تواند موجب تقویت فرهنگ مدارا و همزیستی مسالمت آمیز شود، و درنتیجه، کاهش پیشداوری، خشونت و سایر اعمال و نگرش های ناپسند کودکان نسبت به غیرهمکیشان و پیروان سایر ادیان را به دنبال داشته باشد.