دوتار که در برخی از رسالههای قدیم موسیقی ایران با عنوان تنبور یا تمبور نیز شناخته شده، از سازهای متداول در ایران قدیم است که امروزه نیز در برخی نواحی ایران متداول است. این ساز قدمتی چندهزار ساله دارد و از خانواده سازهای زهی مضرابی مقید است که با انگشتان دست نواخته میشود. امروزه این ساز در مناطقی چون شمال و شرق خراسان، منطقه ترکمن نشین و کتول در استان گلستان و نیز شرق مازندران رواج دارد و به این ترتیب میتوان گفت حوزه رواج دوتار شمال شرقی ایران است. دوتارهای متداول در نواحی مختلف ایران دارای یک سری تفاوتهایی با یکدیگر هستند. ولی همهی آنها یک کاسهی طنینی یکپارچه و گلابی شکل دارند و روی کاسه آنها با چوب پوشیده شده است. کاسه طنینی همهی دوتارها به دستهای نسبتاً طویل وصل میشود که روی آن دستانها بسته میشوند. همچنین دوتارهای مختلف همه دارای دو وتر و دو گوشی، سیم گیر، خرک و شیطانک هستند.
دوتار پیشینهای چند هزار ساله دارد. امروزه حوزههای نواختن دوتار عبارتاند از شمال خراسان در شهرهای قوچان، بجنورد، شیروان، اسفراین، فاروج، درگز، آشخانه و جنوب و شرق خراسان در شهرهای تربت جام، تایباد، تربت حیدریه، نیشابور، فردوس، بیرجند، بجستان، بردسکن، قائنات، کاشمر، نردین ، خواف و سرخس وگناباد و سبزوار و نواحی ترکمننشین شمال شرق از جمله استان گلستان و بخش علیآباد کتول همچنین برخی مناطق استان مازندران. این ساز در نواحی مختلف، با اندکی تغییر در شکل و نحوه نوازندگی دیده میشود. انواع دوتار در محدوده مرزهای جغرافیایی ایران به «دوتار خراسان» با دو گونه شمال و شرق، «دوتار ترکمن» و «دوتار مازندران» تقسیم میشود شکل ساز و نحوه در دست گرفتن و سبک نواختن در شمال و شرق خراسان با هم تفاوت دارد. مردم مناطق خراسان قصهها و داستانهای خود را در قالب آهنگهایی زیبا سینه به سینه به نسلهای کنونی منتقل کردهاند. محوریت دوتار جنوب و شرق خراسان در شهر خواف و تربت جام و تا حدودی تایباد بوده و مرکزیت دوتار شمال خراسان شهر قوچان است، اما در شهرهای فردوس، تربت حیدریه، قائن و بیرجند نیز در پی سفر هنرمندان زبده دوتار نواز شرق خراسان این ساز نواخته میشود. تیره ترکمنهای سالور تربت جام در شرق خراسان نیز دوتار ترکمنی مینوازند.
دوتار و تنبور هر دو دارای کاسه ای گلابی شکل می باشند، جنس این کاسه ها از چوب درخت توت است. ساز دوتار مانند تنبور دارای دسته ای بلند است که جنس آن از چوب گردو یا زردآلو می باشد. ساز دوتار دارای دو سیم است اما ساز تنبور سه سیم دارد ، چون بعدها یک سیم هم به آن اضافه شد. در زمان های قدیم به جای این سیم ها از ابریشم استفاده می شد که بعدها سیم های فلزی جایگزین ابریشم شدند. دوتار دارای دو گوشی است اما تنبور در حال حاضر دارای سه گوشی می باشد. بقیه اجزای دوتار و تنبور سیم گیر، خرک و شیطانک می باشند.
دوتارهای قدیم همه بدون رنگ هستند، چون از چوب درخت توت ساخته شده اند، حباب های ریزی دارند. این حباب ها در صدای ساز تاثیر گذارند و رنگ زدن آن موجب پر شدن حفره ها می شود و به صدای ساز آسیب می زند. البته بر روی تنبور هم حباب های میلی متری وجودارد که بر روی صدای تنبور تاثیر بسزایی دارد. دوتار سازی ساده است که برای زیبا سازی آن بیشتر از مواد موجود در طبیعت استفاده می کنند. این تزیینات بیشتر در دسته ی ساز به چشم می خورد که با سنگ های قیمتی به خصوص فیروزه و یا استخوان شتر تزئین می شود.
نواختن ساز دوتار در شمال، شرق و جنوب خراسان ، در نواحی سکونت ترکمنها در استان گلستان و همچنین در جنوب شرق ایران متداول است. اما نواختن ساز تنبور بیشتر در استان های کرمانشاه، کردستان و نواحی شمال لرستان رایج می باشد. تنبور دارای شخصیت عرفانی و حماسی است و نیز برای نواختن قطعات حماسی به کار می رود.
دوتار را نه با مضراب (همچون تار) و نه با ناخن (همچون سه تار) ، بلکه با پنجه می نوازند. نوع نواختن در مناطق مختلف متفاوت است اما در بیشتر نواحی ، نوازندگی با انگشت سبابه به همراه انگشت شست صورت می گیرد. گاهی از سایر انگشتان نیز در نواختن استفاده می شود.
تک سیم نوازی به ندرت صورت می گیرد و در واقع بخش عمده نوازندگی با هر دو سیم انجام می شود. به خصوص در دوتار نوازی شمال خراسان و ترکمن صحرا این نوع نواختن بسیار رایج است و نوعی موسیقی دوصدایی به گوش می رسد که در واقع دارای هارمونی است. بدین صورت که سیم دوم به طور پیوسته با سیم اول نواخته شده و ایجاد هماهنگی و هارمونی می کند.
در واقع نوازنده دوتار ، دست کم دو صدای مختلف و شاخص را از ساز خود طلب می کند : یکی حالت پنجه زدن به سیم ها بدون برخورد دست به صفحه ساز که حالتی لطیف دارد و دیگری نواختن به همراه برخورد همزمان پنجه به سیم و صفحه که صدای ویژه ای را تولید می کند. این نوع نواختن از ویژگی های صوتی و شخصیتی دوتار به شمار می آید.
این ساز دارای پهنه فرهنگی گسترده ای است و در نواحی مختلف ، از شمال تا شرق ایران دارای اشکال و ساختاری متفاوت می باشد ؛ از جمله :
دوتار مازندرانی (از ناحیه ساری تا بهشهر)
دوتار کتولی (در ناحیه علی آباد کتول)
دوتار ترکمنی (محدوده استان گلستان و ترکمن صحرا)
دوتار خراسانی که خود در دو دسته شرقی (نواحی تربت جام ، تایباد ، خواف و کاشمر) و شمالی (نواحی نیشابور ، قوچان ، دره گز ، شیروان ، بجنورد و اسفراین) از هم تفکیک می شوند.
یکی از تفاوت های دو تار شرقی و شمالی در تعداد پرده های بسته شده بر دسته ساز می باشد ؛ در منطقه تربت جام (در خراسان شرقی) هشت پرده و در منطقه قوچان (در خراسان شمالی) یازده پرده بر روی دسته ساز بسته می شود.
برخی بر این عقیده اند که دوتار خراسان همان تنبور فارابی است ؛ اما اگر به تحقیق در مورد تاریخ و ریشه های قومی این منطقه بپردازیم به این نتیجه دست می یابیم که دوتار شمال خراسان مخصوص به مردمان کرد این منطقه است و در زمان فارابی ، هنوز این افراد به این منطقه نیامده بودند. این اقوام در اواسط سلسله صفوی تا انتهای سلسله افشاری به این منطقه کوچ کردند. سابقه این نوع دوتار به دو هزار و اندی سال پیش باز می گردد و طبق تحقیقات «هنری جورج فارمر» به زمان حکومت آشوری ها می رسد.
از اساتید و نوازندگان بنام این ساز در چند دهه اخیر می توان از آقایان محمد حسین یگانه و حاج قربان سلیمانی (در شمال خراسان) ، محمد سلیمانی و نور محمد دُر پور (در شرق خراسان) ، مجید تکه و قلیچ انوری (نوازندگان ترکمن) و محمدرضا اسحاقی (در مازندران) نام برد.
ساز دوتار ، از جمله سازهای زهی با دسته ای بلند است که دارای دو سیم می باشد و احتمالا وجه تسمیه آن نیز بر همین مبنا می باشد.ساز دوتار در نوع خود از کهن ترین ساز های زهی در ایران بلکه در تمام خاورمیانه و آسیای مرکزی به شمار می رود. در برخی از حجاری های چند هزار ساله ایران تصویر این ساز به چشم می خورد.
