سیاست خارجی دولت بایدن و آینده برجام

برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) که در تاریخ 14 ژوئیه 2015 در وین اتریش بین ایران، اتحادیه اروپا و گروه ۱+۵ (چین، فرانسه، روسیه، بریتانیا و ایالات متحده آمریکا به علاوه آلمان) رسید، از سوی بسیاری از تحلیلگران به عنوان یکی از برجسته ترین دستاوردهای عرصه دیپلماسی در قرن حاضر توصیف شد. در زمان تصویب برجام در ایران، بسیاری هم از بدعهدی های دولت آمریکا و تجربه های تاریخی شکست خورده تعامل با قدرت های سلطه گر و متخاصم و امپریالیستی سخن گفتند، و توصیه های مشفقانه ای از سوی برخی فعالان سیاسی و نمایندگان مجلس مبنی بر طراحی مجموعه ای از استراتژی ها به عنوان سوپاپ اطمینان در جهت مقابله با اقدامات احتمالی متعارض با برجام از سوی طرفین اروپایی و آمریکایی مطرح کردند. با روی کار آمدن دولت دانالد ترامپ در ایالات متحده آمریکا، بدعهدی های این کشور و زیاده خواهی های استکباری آن آغاز شد و بالأخره بعد از کش و قوس های فرآوان، ترامپ در تاریخ 18 اردیبهشت ماه سال 1397 اعلام کرد که دولت آمریکا دیگر به برجام پایبند نیست و نظام تحریم ها با تأکید بر سیاست "فشار حداکثری" بر علیه جمهوری اسلامی ایران از نو اعمال خواهد شد. مجلس یازدهم طرح "اقدام متقابل جمهوری اسلامی ایران در برابر بدعهدی های آمریکا در برجام" را با حداکثر آراء به تصویب رساند و دولت را مکلف ساخت تا اقداماتی را در راستای حفظ منافع جمهوری اسلامی ایران و متقاعد ساختن طرفین برجام مبنی بر جدیت اراده و عزم ایران در دفاع از منافع به حق ملت در برابر زورگویی های دولت ترامپ صورت دهد. برجسته ترین اقدام جمهوری اسلامی ایران که قرار است در تاریخ 5 اسفند ماه سال جاری جامه عمل بپوشد، "تعلیق عمل به پروتکل الحاقی" است که با کاهش دسترسی بازرسان آژانس بین المللی اتمی به سایت های اتمی جهوری اسلامی ایران همراه خواهد بود. همین امر باعث تحرکات دیپلماتیک هم در آمریکا و هم در اروپا شده است. جو بایدن رئیس جمهور ایالات متحده آمریکا که با شعار تنش زدایی در جهان و احیای جایگاه دیپلماتیک آمریکا به پست ریاست جمهوری دست یافته است، از شرکت دیپلمات های آمریکایی در جلسات 1+5 سخن گفته است. تشکیل جلسه اضطراری پاریس با شرکت تروئیکای اروپایی و آمریکا و نیز سفر رئیس آژانس بین المللی اتمی به تهران جزو تحرکات اصلی صورت گرفته در این حوزه بوده است. دولت جمهوری اسلامی ایران به تبعیت از فرمایشات رهبر معظم انقلاب اسلامی، تنها راه "احیای برجام و بازگشت کامل جمهوری اسلامی ایران به توافق هسته ای" را "رفع عملی تمام تحریم های اعمالی و راستی آزمایی آن" اعلام کرده است. برای بررسی ابعاد بیشتر این تحولات به سراغ جناب آقای دکتر شهرام فتاحی استاد روابط بین المل و مدیر گروه علوم سیاسی دانشگاه آزاد کرمانشاه رفته ایم. دکتر فتاحی سابقه ریاست بر دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه آزاد کرمانشاه و معاونت فرهنگی دانشگاه آزاد کرمانشاه را در کارنامه دارد. ایشان بیش از 20 مقاله پژوهشی و کتاب در زمینه های مختلف روابط بین الملل منتشر کرده است. توجه مخاطبان ساعد نیوز را به مطالعه این مصاحبه دعوت می کنیم:

ساعد نیوز: سیاست خارجه دولت بایدن در این حدود یک ماه حضور دولت جدید چه تفاوت هایی با سیاست خارجه ترامپ داشته است؟

دکتر شهرام فتاحی: جو بایدن در عرصه سیاست خارجی خودش را به عنوان یک بین الملل گرای لیبرال معرفی می کند که تفاوت های جدی به لحاظ استراتژی با دولت ترامپ دارد. با این حال، سؤال اساسی این است که آیا بایدن و تیم او به طور مشخص در برابر پرونده هسته ای ایران و کاراکتر جهوری اسلامی ایران، به لحاظ بینش و روش دیپلماتیک تفاوتی ماهوی با ترامپ دارد یا نه؟ پاسخ صریح به این سؤال حداقل بر اساس عملکرد دولت بایدن در این مدتی که روی کار آمده، این است که خیر! ما هیچ اقدام عملی سازنده ای از سوی دولت بایدن در جهت تغییر سیاست خارجی آمریکا در این حوزه مشاهده نکردیم. بایدن در کمپین انتخاباتی اش از دکترین متفاوت سیاسی و دیپلماتیک اش و تضادهای جدی با ترام صحبت کرده بود، ولیکن فعلاً ما از این تفاوت چیزی ندیده ایم. برخی تحرکات دیپلماتیک در حال شکل گیری است. ولی نکته اساسی این است که دیوار بی اعتمادی میان جمهوری اسلامی ایران و آمریکا به اندازه ای بلند است که نردبان کوتاهی که بایدن و تیم او پیشنهاد می کنند، توانایی درنوردیدن این دیوار بی اعتمادی را ندارند. ما اساساً هیچ نوع تغییر بینشی در حوزه سیاست خارجی را انتظار نداریم ولی حداقل انتظار با توجه به شعارهای انتخاباتی بایدن، تغییر روشی است. همان طور که مقام معظم رهبری بارها تأکید کرده اند، ماهیت تغییر ناپذیر سیاست خارجه آمریکا باید مفروض گرفته شود و این چیزی است که نباید از نظر دور داشته شود.

ساعد نیوز: نشست اضطراری پاریس با حضور سه کشور اروپایی و آمریکا به چه دلیلی تشکیل شد و خروجی عملی این نشست برای برجام چیست؟

دکتر شهرام فتاحی: تشکیل این جلسه در واقع بازمیگردد به استراتژی و نوع نگاهی که بر سیاست خارجی دولت بایدن حاکم است. تلاش برای کم کردن هزینه پیرامونی اقدامات، کم کردن مسئولیت بین المللی و در عین حال افزایش تعامل و هماهنگی با جامعه بین المللی در راستای پیشبرد اهداف سیاسی و استراتژیک، مد نظر دولت بایدن است. این ما فکر کنیم که این جلسه اضطراری در پاریس تشکیل شده است برای رسیدن به یک جمعبندی عقلانی درباره برجام، به هیچ وجه درست نیست. تروئیکای اروپایی و ایالات متحده آمریکا با همدیگر در این نکته هم داستان هستند که ایران باید در حصر قرار بگیرد و محدودیت های بین المللی منسجم باید این کشور را منزوی سازد. تمام تلاش این چهار کشور، متمرکز است بر روی محدود کردن و کم رنگ ساختن حضور ایران در منطقه است. ولیکن نکته اساسی درباره این رویکرد، آن است که حضور منطقه ای ایران و ماهیت بین المللی این کشور یک مسأله ژئوپولیتیکی است و یک حضور ساده نیست. نمی شود با تحریم و ارعاب این حضور را نادیده گرفت. جمهوری اسلامی ایران، یک عنصر و قدرت بلامنازع در معادلات منطقه ای و بین المللی است. ما نباید صرفاً با قول یا حرف، قابلیت های دفاعی خودمان را کاهش دهیم. این قول ها و حرف ها همیشه بوده است و برآیند مثبتی هم نداشته اند. نظام سلطه یک مفهوم عینیت یافته است. این نظام سلطه هیچگاه حضور مستقل شما را در منطقه و صحنه بین المللی به رسمیت نمی شناسد و قبول نمی کند. چیزی که نظام سلطه در پی آن است، متابعت و همراهی صرف است. به نظر من خروجی جلسه اضطراری پاریس، همدلی و همنوایی و هماهنگی بیشتر این کشورهای سلطه طلب و زمینه سازی برای برجام بزرگتر است. اینها در پاریس جمع شدند تا یک دیالوگ واحد و هماهنگ را بر علیه جمهوری اسلامی ایران طراحی کنند و بررسی نمایند که چطور می شود، طرح های مورد نظرشان را در رابطه با ایران اجرا کنند.

ساعد نیوز: دولت باید درباره حضور در گفتگوهای 5+1 اعلام آمادگی کرده است در حالی که اصلاً 5+1 وجود خارجی ندارد. آیا موضوع 5+1 عامدانه طرح شده است و نوعی سیگنال است یا سرآغاز یک مسیر دیپلماتیک جدید برای تحمیل بندهای نو در برجام است؟

دکتر شهرام فتاحی: بدیهی است که ما با یک عملیات ایذایی عظیم مواجه هستیم. چند ماه پیش، قبل از برگزاری انتخابات ایالات متحده آمریکا، من در یک وبینار به همکاران گفتم که جو بایدن به مراتب خطرناکتر از ترامپ است. امپراطوری رسانه ای که در اختیار بایدن است، در مسیری حرکت می کند که در تلاش است تا همه را با خودش همراه سازد. ترامپ اجماع بین المللی را در خصوص تصمیم ها و اقدامات ایالات متحده آمریکا خدشه دار کرده بود. از سال 1946 به این سو و تشکل شورای امنیت، هیچگاه طرحی از سوی آمریکا مطرح نشده بود که 13 عضو شورا با آن مخالف باشند. و این افتخار برای ترامپ بود که وجهه بین المللی آمریکا را زیر سؤال برد. بایدن با بسترسازی سعی می کند که داعیه حقوقی و اخلاقی ای را که ما در دست داریم، به چالش بکشد. هدف اصلی بایدن، حصول اجتماع جهانی برای حرکت حقوقی قوی بر علیه جمهوری اسلامی ایران و تشدید فشارها است. برخی از منتقدین داخلی، بحث خروج انصارالله یمن از لیست سیاه آمریکا را مطرح می کنند که این یک اقدام در راستای تنش زدایی است! ولی سؤال من این است که آیا می شود با این نخ نازک، بار سنگینی که وجود دارد را کشید؟ انصارالله یک نهاد مردمی در کشور یمن است که از ملت خودش دفاع می کند. این که شما این اقدام آمریکا را به یک حرکت دیپلماتیک سازنده تعبیر کنید، این کار درستی نیست. فاجعه ای که در یمن به وجود آمده است، یک طرفش خود دولت ایالات متحده آمریکا است. این یک بازی رسانه ای و لفاظی است. به باور من حتی کسانی که با گفتمان غالب جمهوری اسلامی ایران در داخل هم آوا نیستند هم قبول نمی کنند که ما دور میز مذاکره ای بنشینیم که یک طرفش عربستان و رژیم اشغالگر قدس شریف است. این یک تحقیر ملی است. به نظر من در این مقطع حساس، دستگاه دیپلماتیک جمهوری اسلامی ایران باید از هر زمان دیگری بیشتر، حواسش را شش دانگ جمع کند.

ساعد نیوز: به نظرتان قانون اقدام متقابل جمهوری اسلامی ایران و مشخصا خروج ایران از پروتکل الحاقی در 5 اسفند چه اندازه در تحرکات اخیر سیاسی اروپا و ایالات متحده آمریکا مؤثر بوده است؟

دکتر شهرام فتاحی: من شخصاً اعتقاد دارم که این قانون می تواند زمینه تقویت موضع دیپلماتیک جمهوری اسلامی ایران را مهیا سازد. ما در یک پیچ تاریخی مهمی هستیم و باید بدانیم که درخت ها هر اندازه افراشته تر باشند طبیعتاً تندبادهای شدیدتری بر آن ها خواهد تاخت. دولت آقای روحانی بعد از تصویب این قانون، مقاومت کرد. ولی بعد آن را قبول کرد. به نظرم، یک تا دو ماه آینده برای دیپلماسی و سیاست خارجی ما بسیار تعیین کننده است. نکته حیاتی این است که باید از تهران صدای واحد به گوش برسد. نباید ارکستر ناهماهنگ نواهای فالش بنوازد. علیرغم اختلافات سلیقه ای و دیدگاه های متفاوت، یک صدای واحد باید از دستگاه دیپلماتیک کشور و نهادهای حکومتی به گوش رسد. حقیقت این است که طرف مقابل حساب و کتاب خودش را کرده است. اگر هم امروز شاهد حضور گروسی مدیرکل آژانس بین المللی اتمی در تهران هستیم. گروسی پیش از آمدن به تهران تمام مراتب را با تروئیکا و آمریکا هماهنگ کرده است. اصلاً اگر ایشان با سیاست های غرب هماهنگ نبود، هرگز به عنوان رئیس این نهاد بین المللی مهم و اسرتاتژیک انتخاب نمی شد. ما فقط یک راه داریم و آن هم، هماهنگی در عرصه دیپلماسی و صدای واحد است.

ساعد نیوز: رهبر انقلاب بر معیار "عمل و راستی آزمایی" به عنوان خط قرمز سیاست خارجه جمهوری اسلامی ایران در رابطه با برجام تأکید کرده اند. به نظر حضرتعالی به عنوان یک تحلیلگر متخصص در زمینه روابط بین الملل، آیا دولت ایالات متحده آمریکا اراده ای برای رفع عملی تحریم ها دارد یا باز موضوعات انحرافی مانند برنامه موشکی ایران مطرح خواهد شد؟

دکتر شهرام فتاحی: به صراحت می گویم که هر نوع خوشبینی در این زمینه بی اساس است. همان طور که قبلاً گفتم من این مطلب را در یک وبینار، چند روز مانده به انتخابات آمریکا به همکاران گفتم. بایدن خودش را یک صهیونیست می داند و این را به صراحت به زبان آورده است. اگر بخواهیم با صراحت و بدون هیچ تعارفی درباره خوشبینی به بایدن و دولت او در بحث برجام صحبت کنیم، باید بگوییم که این خوشبینی، سفاهت است. این نهایت بی عقلی است که ما فکر کنیم که کشتیبان نو، مسیر جدیدی برای کشتی طراحی کرده است. آیزنهاور در میانه قرن بیستم اذعان کرد که آمریکا را مجتمع های صنعتی و رسانه ها اداره می کنند و سیاستگذاری های کلان آمریکا دست لابی قدرتمندی است که صنعت و رسانه آمریکا دست آنهاست. صیانت و حمایت از اسرائیل جزو خط قرمز ایالات متحده آمریکا است. آدم ها در کاخ سفید تغییر می کنند ولی سیاست همان است که مشخص شده است. حمایت آمریکا از رژیم صهیونیستی نه تنها جنبه استراتژیک و سیاسی دارد بلکه ریشه های عمیق ایدئولوژیک دارد. خط قرمزی که رهبر معظم انقلاب تعیین کرده اند بعد از به بن بست رسیدن مسیر دیپلماسی صورت گرفت. اگر این کار ابتدا به ساکن صورت می گرفت، طبیعتاً بخش اعظمی از جامعه بر علیه حاکمیت موضع می گرفت که وقتی مسیر دیپلماسی وجود دارد چرا شما گارد می گیرید؟! ولی این راه پیموده شد و آزمون و خطا صورت گرفت. و این یک نیاز مبرم برای تضمین مشروعیت نظام بود. ما تجربه عراق و لیبی و جاهای دیگر را پیش رو داریم و شاهد فروپاشی نظام های سیاسی غیرمشروع بوده ایم. غرب با تحریم ها در تلاش است تا شکاف های سیاسی را برجسته تر کند. در این وضعیت به اعتقاد من، ما در یک نبرد آخر الزمانی موج چهارمی هستیم. این طور نیست که شما در یک نبرد موج دومی با دشمنی مرئی مواجه باشید. امروز کسی که با هر نوع فساد از قبیل اختلاس و دروغ و رشوه و طراری، انسجام اجتماعی را از میان می برد، در خط دشمن شمشیر می زند. خواه این آگاهانه صورت بگیرد یا از سر جهل و نادانی. بنابراین، تنها راه مقابله با وضعیت به وجود آمده، هم آوایی در بدنه حاکمیت و یک صدای واحد دیپلماتیک است.

ساعد نیوز: چه اندازه موفقیت های اخیر ایران در جبهه مقاومت خصوصاً شکست های آمریکا و اسرائیل در جبهه یمن و سوریه بر تغییر نظر دولت آمریکا مبنی بر فشار حداکثری بر ایران مؤثر بوده است؟

دکتر شهرام فتاحی: همان طور که گفتم، چیز زیادی تغییر نکرده است. فعالیت های انصارالله یمن، حزب الله لبنان و گروه های مقاومت در سوریه و عراق همگی در راستای دفاع از تمامیت ارضی و ملت مظلوم این کشورها در برابر توطئه های موجود است. در این میان حضور ایران در منطقه، برای دفاع از منافع جمهوری اسلامی ایران و نیز دفاع از مردم مظلوم منطقه است. همان طور که ایالات متحده آمریکا از هزاران کیلومتر آن طرف تر برای دفاع از منافع اش به این منظقه می آید، ایران هم در منطقه، بازوهای خودش را دارد تا از سرحدات ایدئواستراتژیک اش دفاع کند. در زمان پهلوی، هم این حضور وجود داشت، ولی به گونه دیگری. ایران فارغ از ماهیت سیاسی اش به عنوان جمهوری اسلامی ایران، دارای جایگاه ژئوپولتیکی بسیار مهمی است که به این کشور اجازه نمی دهد که در منطقه بی طرف باشد. ولی سؤال این است که آیا حضور ما در منطقه یک حضور فتنه انگیزانه است یا ما برای حمایت از ملت های مظلوم منطقه حضور داریم؟ تشکیل ارتش اهریمنی داعش با بسیج نیروهای شیطانی از صد کشور دنیا که عراق و بین النهرین و شامات را به خاک و خون کشید، کار چه کسی بود؟ چه کسی از مردم دفاع کرد؟ آیا تهران فقط از شیعیان حمایت کرد؟ این مسائل مع الأسف در رسانه ها به خوبی پوشش داده نمی شود و به اصطلاح وایرال نمی شود. ما در منطقه ایدئولوژیک عمل نکردیم. ما از انسانیت دفاع کردیم. خود هیلاری کلینتون اعتراف کرده است که با سفر به بیش از 100 کشور، ارتش اهریمنی داعش را تشکیل داده است! حذف نقش آفرینی منطقه ای جمهوری اسلامی ایران معادل حذف ماهیت جمهوری اسلامی ایران است و اگر ایران در منطقه حضور فعال نداشته باشد دیگر نمی تواند جمهوری اسلامی باشد.