دستگاه ماهور،از دستگاه های موسیقی سنتی ایرانی

در موسیقی قدیم ایران هنگام اجرای دستگاهی از موسیقی به این توجه می کردند که آیا شب و یا روز است یا فرد شنونده سفید روی یا سبزه روی می باشد بخصوص در زمان عبدل القادر مراغه ای اساتید به شاگردان خود می آموختند که اگر شب بود حتمأ شور بزن اگر صبح بود چهار گاه بزن و اگر طرف شنونده سفید روی بود بم بزن و اگر سبزه روی بود زیر بزن

ایرانیان قدیم در بسیاری از پرستشهای خود سرودهای ویژه داشتند و آنها ماه و هور (خورشید) را پرستش می کردند در ضمن این دستگاه را می توان هم صبح و هم شب اجرا کرد و بهمین خاطر نام ماهور را انتخاب کردند.

دستگاه ماهور یکی از گسترده ترین دستگاه های موسیقی ایرانی است و در ردیف های گوناگون در حدود ۵۰ گوشه دارد و به علت حالت و ملودی روانی که دارد اغلب به صورت موسیقی شاد در جشن ها و اعیاد نواخته می شود. این دستگاه دارای گوشه های متنوعی است که با مقام های کاملاً متفاوت در سه بخش بم، میانی و زیر اجرا می شود. ناگفته نماند تمام گوشه ها به وسیلهٔ فرود به درآمد رجعت می کنند.

ماهور یکی از هفت دستگاه موسیقی ایران است که به نظر می رسد از دیر زمان، همواره مورد استقبال مخاطبان بوده و در عین حال یکی از مفصل ترین دستگاه ها نیز به شمار می آید. به لحاظ لغوی، نام گلی است. همچنین به تپه های پیوسته در دامنه ی کوه اطلاق می شود. در فرهنگ موسیقایی، یکی از دو شعبه ی نوا به حساب می آمده و در فرهنگ معین، از آن به عنوان شعبه ی دهم از بیست و چهار شعبه ی موسیقی یاد شده است. به عقیده ی برخی، ماهور همان گام بزرگ یا ماژور در موسیقی غربی است. عده ای نیز پیشینه ی آن را تا ایران باستان تخمین زده و با مقام عشاق برابر می دانند.

معرفی دستگاه ماهور

دستگاه ماهور در کنار دستگاه شور، از مهم ترین مایه های موسیقی دستگاهی است که اغلب، آموزش نیز با یکی از این دستگاه ها آغاز می شود. بعضی دستگاه ماهور را از خانواده ی مقام راست می دانند.

امروزه دستگاه ماهور از گستردگی ویژه ای برخوردار بوده و گوشه های بسیاری را در خود جای داده است. در نیایش های کهن فارسی، نغمه ای به نام ماخور وجود داشته که بر همین اساس، گروهی واژه ی ماهور را برگرفته از آن می دانند. علی جرجانی از چندین مقام نام می برد که ماهور یکی ازآنها است. در موسیقی آذربایجان نیز دستگاهی به نام ماهور هندی موجود است.

گوشه های ماهور چیست؟

در غالب روایت های مختلفی که از ردیف صورت گرفته، بخش اعظمی از گوشه ها با نامی مشابه اجرا شده است و تنها در موارد نادری به گوشه هایی بر می خوریم که بسامد بالایی نداشته باشند. چنان که در یادداشت های پیشین ذکر شد، ردیف میرزاعبدالله به لحاظ سندیت در روایت و احراز جوهره ی موجز و مختصر زیبایی شناسی ایرانی در مقایسه با دیگر روایت ها، از مقبولیت خاصی برخوردار است.

در واقع ردیف های دیگر، به جز تکرار انواع مختلفی از اجرای یک گوشه، چیزی بیش از ردیف میرزاعبدالله روایت نکرده اند. به عنوان نمونه، گوشه های دوتایکی، کراغلی، مارش عثمانی، تسلسل، برداشت، حاجی حسنی، خوارزمی، بسته نگار، سروش و بوسلیک، از جمله گوشه هایی هستند که در ردیف منتظم الحکما، موسی معروفی و عبدالله دوامی آمده اند.

گوشه های ماهور در ردیف میرزاعبدالله بدین شرح است:

درآمد – کرشمه – آواز – مقدمه داد – داد – خسروانی – دلکش – خاوران – طرب انگیز – نیشابورک – نصیرخانی – چهارپاره – فیلی – ماهور صغیر – آذربایجانی – حصار – زیرافکند – نیریز – شکسته – عراق – نهیب – محیر – آشورآوند- اصفهانک – حزین – کرشمه- زنگوله- راک هندی – راک کشمیر- راک عبدالله – کرشمه و صفیر راک- رنگ حربی – رنگ یک چوبه – رنگ شلخو – ساقی نامه

لازم به ذکر است که بعضا برخی گوشه های مفصل یا به تعبیری شاه گوشه ها، در تقسیمات داخلی خود، از اسامی دیگری نیز برخوردار هستند. به عنوان مثال، گوشه ی حصار یا ابول، دارای بخش هایی مثل نغمه، زنگوله و تحریر بلبلی و گوشه ی دلکش دارای مقدمه، چهارمضراب، متن و فرود می باشند.

به همین جهت چنان چه بخواهیم این اجزای درونی را نیز در فهرست گوشه ها لحاظ کنیم، آنگاه در فهرست، تعداد گوشه های بیشتری خواهیم داشت که البته طبعا درعمل، تغییری برماهیت و رپتوار دستگاه ماهور وارد نخواهد آمد.

غالبا به هنگام صحبت از دستگاه ها، از اصطلاحاتی نظیر غم و شادی استفاده می شود. به طور مثال، حزن و اندوه را به شور نسبت داده و شادی و نشاط را به ماهور نسبت می دهند. در این زمینه مطالعاتی نیز صورت گرفته که به لحاظ بسامد پایین یافته ها، هنوز نمی توان با قطعیت برای هر کدام از فواصل و مایه ها ی موسیقایی، احساس خاصی را تعریف نمود. در غرب نیز منتقدان برجسته ای مثل ادوارد هانسلیک همواره با الصاق احساسات خاص به موسیقی، مخالف بوده اند چرا که به زعم ایشان، صوت موسیقایی در ذات خود، مجرد بوده و به تعداد مخاطبان می تواند داری برداشت و تاثیر باشد.

گوشه مراد خوانی

این گوشه در ردیف موسیقی ایران به نام یکی از افراد پر نفوذ در دوره قاجار به نام مراد خان ضبط و ثبت شده است . عارف قزوینی شاعر و آهنگساز و تصنیف سرای بزرگ ایرانی گفته است که مراد خان را که بسیار بد ساز می زده را درمجالس انس دیده است.

وزن شعری این گوشه (مفتعلن فاعلن -مفتعلن فاعلن ) و ملودی این گوشه درجات مختلف گام ماهور را اشغال می کند و از در آمد شروع شده و به داد- دلکش-شکسته -حصار ماهور-و وارد راک می شود . روی درجه اول گام ماهور نت شاهد و گستره ملودی تا درجه آخر گام است.

گوشه جغتایی

در یکی از دهات های نزدیک به سبزواراین نوع ملودی مشهوراست . وزن اشعار این ملودی چهار پاره بوده و روی درجات مختلف گام ماهور ملودی نواخته می شود . در دستگاه ماهور و سگاه این گوشه را می توان اجرا نمود.

گوشه حربی

گوشه حربی متعلق به حرب نام شهرک کوچکی در عراق امروز است در دستگاه ماهور و چهار گاه که حالت رزمی دارد ، می نوازند . وزن این قطعه در ردیف موسیقی 2/4 می باشد و بصورت رنگ نواخته می شود . در دستگاه ماهور نت شاهد آن روی درجه اول گام و گستره ملودی تا درجه هشتم می باشد.

گوشه کرشمه

گوشه کرشمه قطعه ای سه ضربی می باشد که در تمامی دستگاه های موسیقی ایرانی نواخته می شود .شعر در وزن (مفاعلن فعلاتن ) می باشد و می توان آن را بخاطر سپرد.ملودی این گوشه را در وزن 3/4 اجرا می کنند. نت شاهد این گوشه با شاهد درآمد تفاوتی ندارد و ملودی تا درجه ششم گام ماهور است.

گوشه ساقی نامه

به خواندن این آواز در دستگاه ماهور، ساقی نامه می گویند و زمانی که در دستگاه سه گاه خوانده شود به کشته مرده معروف است و اگر در آواز اصفهان خوانده شود صوفی نامه می گویند.

ساقی نامه در وزن (فعولن فعولن فعولن فعول ) آمده اما بسیاری ازهنرمندان ساقی نامه را مانند صوفی نامه می خوانند در حالی که ساقی نامه در وزن 4/4 خوانده شده است و موارد مشابه به ساقی نامه در ردیف آمده مانند (مثنوی - رباعی - دوبیتی) است.

گوشه نصیرخوانی

وزن شعری در این گوشه (متفاعلن-متفاعلن- متفاعلن-متفاعلن) می با شد و ملودی این گوشه روی درجات مختلف صورت می گیرد نت شاهد روی درجه اول گام و گستره ملودی تا درجه پنجم اما گاهی نیز تا درجه هشتم است. موسیقی قدیم ایران مخصوص شاهان ناصری بوده است ، افرادی که به دربار رفت و آمد داشته اند این گوشه را منسوب به شخص با نفوذی که در در بار شاهان به نام نصیرخان می دانند.

گوشه دوبیتی

نوعی آواز خوانی در موسیقی لرستان که با اشعار دوبیتی خوانده می شود نت شاهد آن در گام ماهور روی درجه سوم گام است و گستره ملودی تا درجه پنجم می رسد
راک عبدالله در زمان قدیم در موسیقی تعزیه فردی بوده که نقش عبدالله بن حسین یکی از یاران امام حسین را بازی می کرده و در حین بازی اشعاری را در پرده راک می خوانده ملودی سوز ناکی داشته مرحوم دوامی و محمود کریمی در ردیفهای خود این گوشه را خواندند و ثبت شده نت شاهد درجه سوم گام ماهور است و گستره ملودی تا درجه چهارم در واقع از این گوشه می توان از ماهور به اصفهان و همایون رفت یعنع گوشه راک پلی است به گوشه های دیگر فرض کنید از ماهور به چهار گاه برویم مثلمأ به این آسانی نمی توان تغییر مقام داد چون چهار گاه همان ماهور است که درجه دوم و ششم آن ربع پرده کم شده برای رفتن از ماهور به چهار گاه باید اول ربع پرده اول را به وجود آورد و آن هنگامی است که توسط گوشه راک گوش شنوده را به اصفهان نزدیک و آشنا می کنیم بعد در مرحله دوم از همایون به چهار گاه می رویم البته اگر دوستان خود نوازنده باشند و ردیف موسیقی ما را بشناسند این مطالب را بهتر درک می کنند.

گوشه طوسی

گوشه طوسی به محله ای در اطراف طوس (در 24کیلومتری مشهد قراردارد)حال و هوای این گوشه با دستگاه راست پنجگاه سازگار است در بعضی از دستگاهها مانند دستگاه ماهور این گوشه را نصیرخانی می نامند.

گوشه شکسته

گوشه شکسته در واقع یک تغییر مقام است از ماهور به سه گاه و آواز افشاری هرگاه درجه سوم گام ماهور را ربع پرده کم کنیم آواز ماهور حالتی بخود می کیرد که کاملأبا آواز ماهور فرق دارد و به همین خاطر نام شکسته را برای آن انتخاب کرده اند یعنی آواز شکسته شده و حالتی دیگر دارد که با آن می توان از آواز ماهور بیرون رفت و یک نوع مرکب خوانی را آغاز کرد نت شاهد درجه پنجم گام ماهور است و گستره ملودی تا درجه ششم گام ماهور

گوشه گشایش

همان طور که از نام این گوشه پیداست از طریق این گوشه دست گاه ماهور باز می شود و راه به گوشه های دیگر امکان دارد در واقع هر گاه روی درجه دوم گام ماهور ایست کنیم گوشه دیگری را آغاز می کنیم که به آن گوشه گشایش می گویند و ملودی از حالت درآمد ماهور درمی آید در مکتب اصفهان گوشه ای است به نام راست که از لحاظ ملودی شباهتی با گوشه گشایش دارد این گوشه بسیار حزن انگیز است و در آوازهای دیگری ایرانی با نام های دیگری ثبت شده مثلأ در آواز دشتی و اصفهان به آن جامه درآن می گویند نت شاهد این آواز روی ذرجه چهارم گام ماهور بوده و گستره ملودی تا درجه پنجم گام ماهور می باشد

گوشه حصار ماهور

در دستگاه چهار گاه گوشه ای وجود دارد که به آن حصار می گویند و در دستگاه ماهور این گوشه شباهتی با حصار در دستگاه چهار گاه دارد و به علت شباهت قرار گیری روی درجه ای از گام ماهور به صورتی که ملودی حصار در گام چهار دارا می باشد این ملودی در بیشتر اوقات در هنگام فرود به ماهور استفاده می شود و در پایان اشاره ای به درجه ششم کرده و دوباره به تونیک بر می گردد نت شاهد روی درجه چهارم گام ماهور و گستره ملودی تا درجه ششم گام ماهور است

در بعضی از ردیفها این گوشه به اسامی دیگری آمده مثلأ در ردیف حسین خان هنگ آفرین این گوشه را با نام ابول آورده است و به قول استاد کسایی به آن پس ماهور هم می گویند شاید به این خاطر بوده که ملودی در این گوشه حالتی را در شنوده ایجاد می کند که گوش شنوده تشنه نت های اولیه گام می باشد

گوشه ماهور صغیر

در موسیقی ایرانی اصطلحات صغیر و کبیر در گوشه های ما وجود دارد مانند نوروز بزرگ و کوچک و نیریز بزرگ و کوچک زنگوله صغیر و کبیر و شکسته بزرگ و کوچک هرگاه درآمد ماهور را در دانگ اول شروع می کردند به ماهور صغیر و هرگاه از دانگ دوم شروع و به دانگ اول می رفتند ماهورکبیر می گفتند اگر به تمامی این گوشه ها توجه کنیم طرز قرار گرفتن ملودی این گوشه ها در دانگ اول و دوم کاملأ پیداست

گوشه نیشابورک

نام نیشابور در اوستا کتاب زرتشت (ریونت) آمده و امروزه بخشی از نیشابور(ریوند ) خوانده می شود در کتب قدیم اسم شهری به نام نیوشاپور به معنای شاپور پهلوان آمده که بعد ها بصورت نیشاپور و در آخر به نیشابورآمده اما باید دید چه رابطه ای با موسیقی دارد در قدیم برای احداث این شهر نیشابور به وسیله موزیکر های آن زمان قطعاتی اجرا می شده که امروزه ما آن را گوشه نیشابورک در ردیف خود ثبت و ضبط کردهایم این گوشه را در دستگاه ماهور و نوا و آوازهای بیات ترک و افشاری اجرا میشود در هر گام که اجرای نیشابورک انجام می شود ملودی آن چنین ایجاب می کند که خواننده و یا نوازنده باید به یک نت بالاتر از نت شاهد آن اشاره نموده و فرودی روی نت شاهد آن داشته باشد نت های شاهد در آواز های مختلف فرق می کند.

گوشه فیلی

نام نواحی مختلف ایران است و آهنگی است که دراین نواحی مانند هندیجان بخشی از ناحیه خرمشهر و نور بخشی از شهرستان آمل نواخته می شود فیلی در دانگ اول ماهور بطور تکنیک خواستی نواخته می شود که بسیار زیباست در این گوشه از درجه اول بطور پله کانی به درجه پنجم سعود می کند و به طرز شیرینی به درجه اول گام بر می گردد نت شاهد این گوشه روی درجه پنجم گام ماهور است و گستره ملودی تا درجه هفتم گام ماهور است گوشه فیلی از گوشه های اصلی آواز ماهور است چون از گام ماهور بیرون نمی رود از آوازهایی از گام بیرون می روند گوشه دلکش است که به آن گوشه فرعی می نامند.

گوشه دلکش

گوشه دلکش نوعی تغییر مقام است که از آواز ماهور به شور می رود در این آواز کاملأگام ماهور عوض می شود و درجه ششم آن ربع پرده تغییر می کند و چرا نام دلکش را برای این گوشه انتخاب کرده اند در ردیف موسیقی ایرانی از واژهایی (صفت گونه ) برای نام گذاری گوشه ها بسیار آمده و گوشه دلکش از جمله همان آهنگهاست که با ساختار ملودی که در خویش دارد حالتی دلکش و دل انگیز دارد و به همین خاطر اساتید این نام را برای این گوشه انتخاب کردند محل نت شاهد روی درجه پنچم گام ماهور است و ملودی تا درجه ششم گسترش می یا بد.

گوشه خاوران

خاوران نام یکی از توابع استان خراسان نزدیک مشهد است فضای ملودی این گوشه در گام نوا هم قابل اجراست شباهتی به سرودهای زردشتی دارد خوآوران جایی است که خورشید از آن سمت بیرون می آید و همان مشرق زمین است و به همین خاطر خاوران نامیده شده محل نت شاهد این گوشه درجه پنجم گام ماهور را اشغال می کند و ملودی تا درجه هفتم گام بالا می رود.

گوشه صوفی نامه

هر گاه ملودی ساقی نامه را در آواز اصفهان و شوشتری بخوانیم به صوفی نامه معروف است و آن به این صورت است که درجه پنجم گام ماهور (شاهد شکسته) قرار داده یعنی ملودی شکسته را به بیات اصفهان و شوشتری تبدیل می کنیم این روش را که تغییر مقام از گام بزرگ به کوچک است در این گوشه صوفی نام کاملأ پیداست

گوشه کشته مرده

همانطور که قبلأ نوشتم هرگاه ملودی صوفی نامه را در سگاه بخوانیم به آن کشته مرده می گویند ولی باید توجه کرد که از ساقی نامه به صوفی نامه یعنی از ماهور به آواز اصفهان کاری است طبیعی ولی از صوفی نامه به سه گاه و برگشت آن کمی دشوار تر است برای خواندن گوشه کشته مرده به این طریق عمل می کنیم ساقی نامه را از تونیک ماهور شروع و سپس به صوفی نامه می رویم و از طریق گوشه شکسته نت آن را شاهد قرار داده و در اینجا نت شاهد شکسسته همان شاهد سه گاه می باشد و می توان براحتی وارد سه گاه شد پس از سه گاه به مویه رفته و از آنجا به مخالف سه گاه وارد می شویم و چون نت شاهد مخالف سه گاه همان نت شاهد ماهور است دوباره می توان به ساقی نامه برگشت.

گوشه عراق

نام آراک و یا ایراک که به مرور زمان تبدیل به عراق شده در اصل بخشی از مناطق ایران قدیم بوده و سیاست انگلیس این منطقه را از ایران جدا کرده .عراق مقام نهم از مقامات دوازده گانه قدیم ایران بوده ولی امروز این گوشه را در آواز ماهور و افشاری و نوا و راست پنجگاه می خوانند آواز عراق بسیار مهیج و با عظمت است و از این گوشه می توان به سایر دستگاه های ایرانی راه یافت. در قدیم در تمامی شهر ها و ولایت های ایران آواز های مخصوص خود را می خواندند و در این منطقه که عراق خوانده می شده به این نوع آوازها عراقی می گفتندنت شاهد روی درجه هشتم گام ماهور است و گسترش آن را می توان تا درجه دهم گام نام برد.

گوشه نهیب

یکی از گوشه های دستگاه ماهور گوشه نهیب به معنای فریاد بلند و خشن با لحنی از عشق است و خطاب گونه با لحنی حماسی و در قدیم در جنگ با دشمن از این آواز استفاده می شده و با آن در روحیه دشمن تأثیر می گذاشتند نت شاهد آن با شاهد گوشه عراق یکی است و در واقع قبل از گوشه عراق که اوج آواز ماهور است نواخته می شود ساختار ملودی از چند نت قبل از ملودی عراق شروع شده و در پایان روی درجه هشم گام که شاهد گوشه عراق است ایست می کند. محل نت شاهد روی درجه هشتم گام ماهور و گستره ملودی تا درجه هشتم گام ماهور

گوشه حزین

حزین به معنای حزن است و آوازی است غم انگیزوسوزناک و در پرده های مختلف از دستگاهها نواخته ویا خوانده می شود مثلأ در اجرای گوشه حزین در پرده عراق نت شاهد آن منطبق با شاهد عراق استو روند ملودی تا درجه نهم می رود و یکی دیگر از مقاطع اجرای گوشه حزین در پرده بیات راجع و عشاق می باشد محل شاهد نت درجه هشتم گام ماهور و گستره ملودی تا درجه نهم گام ماهور است

محیر

محیر به معنای حیرت انگیز است این گوشه را در پرده عراق می خوانند ملودی از چند نت قبل از شاهد عراق است و بصورت تحریر های پلکانی سه تایی ملودی خود را بر روی شاهد عراق سوار می کند محل نت شاهد روی درجه هشتم گام ماهور است و گستره ملودی تا درجه نهم گام

گوشه زنگوله

گوشه زنگوله صغیر و کبیر واژه زنگوله با توجه به ملودی آن تداعی صدای زنگوله را می نماید . ملودی زنگوله توسط افرادی که ساربان بودند هنگام راهپیمایی به دنباله قافله ها زمزمه و خلق شده پس از سالیان سیر ملودیک را طی کرده و به صورت گسترده به شکل امروزی امروزی عرضه شده و چرا این گوشه را صغیر و کبیر نامیدند باید گفت کوچک و بزرگ بودن گوشه زنگوله طنین های متفاوتی را از لحاظ تنالیته سبب می شود و با صغیروکبیر بودن ملودی زنگوله که امروزه در ردیف موسیقی ملی ماست به صورت تجلی در پرده های نیریز و حسینی موجود است از لحاظ نت شاهد روی درجه هشم گام ماهور قرار می گیرد و معمولأ پس از خواندن گوشه عراق فرود نهایی را انجام می دهدو روند ملودی تا درجه هشتم گام ماخور است.

گوشه اصفهناک

اصفهانک ده کوچی است نزدیک اصفهان و نام یکی از گوشه های دستگاه ماهور می باشد پس از گوشه عراق خوانده می شود و ملودی تلفیقی از عراق و اصفهان می با شد نت شاهد درجه هشتم گام ماهور منطبق با نت شاهد عراق بوده و روند ملودی تا درجه دهم گام ماهور می رسد در واقع گوشه اصفهانک آواز اصفهانی است که از درجه هشتم گام ماهور آغاز شده

گوشه سروش

گوشه سروش برای اولین بار در ردیف موسیقی استاد وزیری آمده و در واقع حالت ملودی طوری است که می توان از گام بزرگ به گام کوچک رفت یعنی می توان اجرای این گوشه را زمینه ای برای آواز رآک دانست نت شاهد درجه هشتم گام ماهور و ملودی تا درجه هشتم گسترش می یابد

گوشه راک هندی

راک به معنای رانج که به زبان هندی رنک کردن معنی می دهد یک نوع ترکیبات صوتی یا انعکاس آن بر موزیکالیته افراد و یا استفاده از فیگور های مشخص ملودی و شادی بخشیدن به روح انسان است بر اساس قوانین خاصی این ترکیبات صورت می گیرد و به درون انسان نفوذ می کند در حال حاضر در موسیقی ایرانی به نام های راک هندی راک عبدالله راک کشمیر و صفیر راک آمده نت شاهد در گوشه راک هندی روی درجه هشتم گام ماهور است و گستره ملودی تا درجه دوازدهم می باشد

راک کشمیر

نوعی از آواز راک که در منطقه کشمیر خوانده و نواخته می شود نت شاهد درجه هشتم گام ماهور است روند ملودی طوری است که در شروع ملودی میل به طرف نت پنجم گام پیدا می کند و کم کم با حالتی پله کانی به نت شاهد درجه هشتم گسترش می یابد.

آشوروند

کلمه آشور آوند از دو کلمه آشور و آوند تشکیل شده آشور راوند یعنی نوا و آهنگی که آویختگی دارد با قوم آشور در ضمن آشوراده دهکده ای است در شمال ایران و ملودی این گوشه با این منطقه رابطه زیادی دارد هنگام اجرای گوشه راک وقتی به اوج می روند به آن آشورآوند می گویند محل نت شاهد روی درجه نهم و گسترده ملودی تا درجه دوازدهم می باشد این گوشه را در دستگاه ماهور و راست پنجگاه اجرا می کنند.

گوشه صفیر راک

صفیر مرغ بر آمد بط شراب کجاست
فغان فتاد به بلبل نقاب گل که کشید
صفیر به معنای آواز- بانگ -نوا-نوعی ساز بادی است در شعر بالا حافظ می فرماید صفیر مرغ بر آمد بط شراب کجاست در اینجا منظور شاعر از بکار بردن صفیر در مصرع اول به گمان آواز بلبل بوده و در مصرع دوم بانگ و آواز منظور داشته.
منوچهری می فرماید
اسبی که صفیرش نزنی می نخورد آب
نی مرد کم از اسب و نه می کمتر از آب است

در اینجا شاعر واژه صفیر را بجای سوت بکار برده گوشه صفیر راک بعد از ملودی راک نواخته می شود و چون ملودی حالتی شبیه سوت یکنواخت می باشد و چون این حالت در پرده راک قابل اجراست و از نت شاهد راک شروع می شود به صفیر راک مرسوم شده نت شاهد روی درجه دوازدهم گام ماهور است و ملودی هم تا درجه دوازدهم گسترش می یابد.

نام گوشه های دستگاه ماهور

استفاده از نام اشخاص، مکان های جغرافیایی، حالات عرفانی و معنوی، اصطلاحات موسیقایی و نظری و ساختاری، و عناصر طبیعت، از جمله روشهای مرسوم جهت نامگذاری گوشه ها بوده است. بنابراین می توانیم به اسامی برخی از گوشه های دستگاه ماهور به شرح زیر بپردازیم:

اسامی ساختاری و موسیقایی: این نوع گوشه ها به لحاظ کارکرد و عمل کرد موسیقایی دارای اهمیت هستند. اینگونه گوشه ها از طریق ایجاد فضای مدال، پیوند دو یا چند گوشه، اوج و فرود در دستگاه فعال بوده و خط سیر کلی را تعیین می کنند. برای نمونه به ذکر چند مورد در دستگاه ماهور می پردازیم: درآمد که بر اساس تونیک دستگاه یا همان درجه ی اول شکل گرفته و معرف تنالیته و فضای کلی دستگاه است.

درآمدها اولین گوشه یا گوشه های دستگاه هستند که معمولا در محدوده ی پیش دانگ و دانگ اول گردش دارند. در برخی ردیف ها به جای درآمد از اصطلاح برداشت نیز استفاده شده است. گشایش که در دستگاه ماهور همان نقش درآمد یا آغازگر را داشته اما بعد از تنظیم درآمد برای ماهور توسط میرزاعبدالله، جای خود را به درآمد داده است. زیرافکند که ظاهرا همان طور که از نامش پیداست، وظیفه اش هدایت نغمات به سمت اوج و پرده های زیر است.

اسامی جغرافیایی: خاوران، نیشابورک، آذربایجانی، اصفهانک، نیریز و عراق که البته برخی از این گوشه ها، در موسیقی قدیم ایران، از شعبات موسیقی به حساب می آمدند.

اسامی اشخاص: نصیرخانی، مرادخانی و راک عبدالله. به طور مثال ممکن است وجه تسمیه راک عبدالله، اشاره ای باشد به نغماتی که در تعزیه و رثای اباعبدالله، تعزیه خوانان اجرا می کرده اند.

اسامی و اصطلاحات عرفانی و معنوی و احساسی: محیر، حزین، نهیب و طرب انگیز

کوک های رایج در اجرای ماهور

به لحاظ نظری، از هر هفت درجه ی گام می توان یک دستگاه را اجرا نمود اما به لحاظ عملی و تجربی و به مرور زمان، آن دسته از کوک هایی که به لحاظ انگشت گذاری ساده تر بوده و مطبوعیت در صوت و طنین داشته اند، نوسط نوازندگان مورد استفاده قرار گرفته اند.

رایج ترین کوک های ماهور،کوک دو، فا و سی بمل می باشد که ماهور فا از قدمت بیشتری برخوردار بوده و ماهور دو جدیدتر می باشد. ماهور دو را اصطلاحا چپ کوک و ماهور فا را اصطلاحا راست کوک می نامند.

ساختار دستگاه ماهور

دستگاه ماهور نیز مطابق تعاریفی که در یادداشت های پیشین راجع به موسیقی دستگاهی ارائه نمودیم، در شروع، اوج و خاتمه، تابع اصول زیبایی شناسی و موسیقایی ویژه ای است. موسیقی دانانی نظیر فرهاد فخرالدینی بر این عقیده اند که دستگاه ماهور را می توان به عنوان اولین دستگاه یا مقام در نظر گرفت، همان گونه که عشاق می تواند همان مقام راست در موسیقی قبل از اسلام باشد.

فواصل دستگاه ماهور:

ط + ب ط ط + ب ط ط

دستگاه ماهور در دانگ اول دارای دو پرده و یک نیم پرده است. در دانگ دوم نیز دو پرده و یک نیم پرده وجود دارد که یک پرده ی کامل(دوی اکتاو) آنرا تکمیل می کند.

در واقع سنت عملی نوازندگی در دوران قاجار، نشان می دهد که دستگاه ماهور با گوشه ی گشایش آغاز می شده که همان کارکرد درآمد را داشته و در خاتمه بر روی درجه ی اول فرود داشته است. درجه ی دوم برخلاف موسیقی غرب، در موسیقی ایران دارای اهمیت بوده اما به هر حال میرزاعبدالله با ابداع درآمد فعلی، به نت سی بکار اهمیت داده و باعث شده تا در ظاهر میان دو دستگاه راست پنجگاه و ماهور تفاوتی احساس نشود. در دستگاه ماهور نیز مانند دیگر دستگاه ها، شاهد سیر طبقاتی گوشه ها هستیم

در محور دوم گوشه های عراق، نهیب، آشورآند، اصفهانک، حزین، کرشمه و زنگوله اجرا می شوند که انسجام چشم گیری در فرم و محتوا برخوردار بوده و نهایتا توسط گوشه ی زنگوله به پرده ی درآمد فرود دارند. عراق در موسیقی دوران اسلامی یکی از مقام های دوازده گانه بوده که پرده بندی خاص خود را داشته است. نغمات در محور عراق تا فاصله ی دوازدهم پیش می روند. سرعت اجرا و قدرت نواخت در این محور نسبت به محور سی بمل قدری پویاتر و بیشتر است.

گوشه ی عراق در کنار گوشه ی شکسته به نوعی اوج ماهور نیز به شمار می رود. گوشه ها ی عراق، نهیب و آشوراوند همچنین تحریرهای فراوان و متنوعی را در خود جای داده اند. گوشه ی محیر در این محور، مانند درآمد چهارم چهارگاه، الگویی بالارونده دارد که با تکرار الگوهای ملودیک یکسان، اوج گرفته و جهت کلی نغمه را به سوی آشورآوند یا اوج عراق پیش می برد. آشوراوند نیز همانگونه که از نامش بر می آید به شور اشاره داشته و باعث تغییر درجه ی فاصله ی دهم به می کرن می شود. در اصفهانک نیز فضا به آواز بیات اصفهان تمایل دارد که نهایتا با گوشه ی حزین، محور عراق از طریق زنگوله آماده ی فرود به پرده ی درآمد می گردد.

گوشه های راک نیز که برگرفته از راگاهای هندی هستند به همایون و اصفهان نزدیک می شوند. واژه ی راک، کشمیر و برجستگی درجه ی هفتم یا سی بکار با نوانس های خاص خود، همگی حکایت از تاثیرپذیری از موسیقی هند دارند.

تغییر مایه در دستگاه ماهور

در موسیقی ایران، مایه به دو شیوه ی اصلی تغییر می یابد. نخست با تغییر و یا کاهش و افزایش پرده، این مدولاسیون یا پرده گردانی رخ می دهد. گوشه های دلکش و شکسته نمونه هایی از این نوع تغییر مایه هستند.

در این شیوه، معمولا درجات سوم و ششم گام دچار دگرگونی می شوند. به عنوان نمونه، در گوشه ی شکسته، پرده ی سوم یا می بکار، ربع پرده کم شده و محور ر می کرن فا سل پدید آمده و فضا به آواز افشاری نزدیک می شود.

البته در گوشه ی شکسته، نوع گردش ملودی تا حدودی گسترده تر شده و در مقایسه با گوشه های عمومی ماهور، حالتی پر تحرک به خود می گیرد. در گوشه ی دلکش نیز، با کاهش درجه ی ششم و تغییر لابکار به لاکرن، مدولاسیون صورت پذیرفته و فضا به سمت شور رفته و به نوعی به مقام صبای قدیم نزدیک می شود.

دوم آن که، گاهی، مایه از طریق تکرار الگوهای ملودیک مشخصی، تغییر می یابد. به عنوان نمونه در گوشه ی عراق، تضاد و تقابل الگوهای اوج به فاصله ی اکتاو و فرودبه سل، حالت و فضای کلی عراق را می سازند. شاید بهترین نمونه ی این حالت از تغییر مایه، گوشه ی زابل در دستگاه چهارگاه باشد که الگوهای ملودیک از طریق بالا بردن بسامد شنیداری فاصله ی سوم، مایه ی زابل را تشکیل می دهند.

راک ها نیز در دستگاه ماهور که در محور سوم اجرا شده و به نوعی یادآور پیوند کهن موسیقی هند با ایران هستند، فضای همایون و اصفهان را تداعی می کنند که البته در این مورد، جملات خاص فیگوراتیو و فواصل، در کنار هم در القای فضای مایگی متفاوت دخیل هستند.

اوزان شعری در دستگاه ماهور

در دستگاه ماهور نیز، اوزان شعری به مانند دیگر قسمت های ردیف، حضوری برجسته دارند. بحر شعری مجتث در کرشمه (مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن) و هم چنین در بخش هایی از گوشه های خاوران، دلکش و راک کشمیر با نیم بیت معروف : ”هزار مرتبه به به از آن لب شکرینت”، بحر شعری رمل در گوشه ی آذربایجانی(فاعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن)، با شعر:” آمدم آب برم بحر حسین بن علی”، بحر شعری کامل در چهارپاره (متفاعلن متفاعلن) با شعر: ”به حریم خلوت خود شبی / چه شود نهفته بخوانیم”، نمونه هایی از کاربرد اوزان شعر فارسی در دستگاه ماهور هستند. البته در بخش قطعات ضربی نیز، شاهد حضور فرم ساقی نامه هستیم که بر اساس وزن شعری متقارب شکل گرفته است.(فعولن فعولن فعولن فعول)”بیا ساقی آن می که حال آورد / کرامت فزاید کمال آورد”

تحریر نیز که به نوعی مکمل هجاهای شعری بوده و شاید پیامد اوزان شعری باشد، ۱ در انواع مختلف در ۱دستگاه ماهور مشاهده می شود. تحریرهای دوتا یکی، چکشی، بلبلی و زیر و رو از جمله مهم ترین تحریرهایی هستند که در گوشه های دستگاه ماهور استفاده می شوند.

قطعات ضربی

در انتهای دستگاه ماهور و پس از خاتمه ی متن، قطعاتی نیز به عنوان حواشی وجود دارند که شامل رنگ حربی، رنگ یک چوبه، رنگ شلخو و ساقی نامه می شوند.

ساقی نامه چهارضربی سنگینی است که مغنی نامه نیز خوانده می شود که البته در سه بخش ماهور، شکسته و اصفهان با نام های ساقی نامه، کشته مرده و صوفی نامه اجرا می شود. رنگ حربی قطعه ای است دو ضربی که ظاهرا همان طور که از نامش برمی آید در جنگ ها کاربرد داشته و در دو بخش ماهور و اصفهان اجرا می شود. رنگ های شلخو و یک چوبه در میزان۶/۸ اجرا شده و تحرک بیستری دارند.

معرفی راست پنجگاه، یکی از دستگاه های موسیقی سنتی