معرفی راست پنجگاه، یکی از دستگاه های موسیقی سنتی

آشنایی با دستگاه راست پنج گاه

راست پنج گاه دست کم از نظر نام با هیچ یک ازمقام های موسیقی سنتی ایران مطابقت ندارد و به عقیدهٔ برخی، نام راست و پنج گاه هر دو نام های تازه تری بین مقام های موسیقی هستند.

دانگ اول دستگاه راست پنج گاه با مقام راست ارتباط و با دستگاه ماهور مطابقت دارد. راست پنج گاه ترکیبی از سایر مقامات موسیقی ایرانی است، چنانچه می توان در این آواز به تمام مقامات ایرانی وارد شد از این رو می توان تمام احساساتی که در دستگاه های موسیقی ایرانی وجود دارد را با راست پنج گاه ایجاد کرد.

راست پنج گاه حالت خاصی از خود ندارد تنها بعضی از گوشه ها که در جای دیگری وجود ندارد مربوط به آن است مانند ماورا ء النهر، سپهر و غیره.

این دستگاه، امکان پرده گردانی به تمام دستگاه های دیگر را فراهم می کند و برخی معتقدند که هدف از ایجاد این دستگاه، آموزش مراحل عالی موسیقی از جمله مُرَکّب نوازی و مرکب خوانی بوده است.

تاریخچه دستگاه راست پنجگاه

اگرچه بنا بر آرای موسیقی شناسان کاربرد نام های ایرانی و عنوان های مبتنی بر شمارش جایگاه پرده ها مانند «دو گاه» و «پنجگاه» از حدود سده سوم هجری به موسیقی عصر اسلامی راه پیدا کرده است، اما از نام «پنجگاه» در هیچ یک از متون آن عصر و در آثار ابن سینا و فارابی ذکری به میان نیامده است. نخستین بار نام «راست» در آثار فرصت شیرازی دیده شده است. اما در خسروانی­ های عصر ساسانی که روایت هایی موسیقایی هستند، نام «راست» به چشم نمی ­خورد. نخستین بار «راست» تقریبا 400 سال بعد از سلسله ساسانیان و در حکم پرده ای موسیقایی ذکر شده است. اما همراهی نام «راست» با نام های باربد و نکیسا، موسیقی دانان عصر ساسانی، احتمال پیوند راست با خسروانی­ها را طرح می­کند. گفته می­شود که در زمان تدوین ردیف موسیقی ایرانی در عصر قاجار، پس از تخصیص گوشه ها به شش دستگاه ماهور، شور، نوا، همایون، سه گاه، چهارگاه و متعلقات آنها، گوشه ­هایی که باقی می­مانند به دستگاه راست پنجگاه تعلق می­گیرند. به باور برخی دیگر، اساسا مقصود از ساختن این دستگاه آموزش مرکب خوانی و مرکب نوازی، و تعلیم درجات نهایی موسیقی ایرانی بوده است تا هنرجویان سطوح عالی موسیقی را با رمز و رازها و پیچیدگی های موسیقی دستگاهی، پرده گردانی و مرکب نوازی آشنا کند. به همین علت، اجرای راست پنجگاه ساده نیست و کمتر از دیگر دستگاه های موسیقی به اجرا در آمده است.

اجرای دستگاه راست پنجگاه

اجرای دستگاه راست پنجگاه یا نواختن دستگاه راست پنجگاه یکی از مشکل ترین کار های هنرمندان در حوزه آوازی و در حوزه نوازندگی است. خوانندگان ماهر و آشنا به اصول موسیقی ردیفی ایران می توانند این دستگاه را به طور زیبا و کامل اجرا کنند و همچنین نوازندگان چیره دست موسیقی سنتی ایران کسانی هستند که به زیبایی از پس اجرای راست پنجگاه بر می آیند.

در بحورالالحان اثر فرصت الدولهٔ شیرازی، نام راست پنج گاه به صورت «راست و پنجگاه» آمده و به عنوان اولین دستگاه از دستگاه های هفتگانه مطرح شده است .

همچنین، در بخشی که مقام راست معرفی شده، برای آن دو شعبه ذکر شده که یکی از آن ها پنج گاه نام دارد. در مقابل، موسی معروفی در کتاب ردیف هفت دستگاه موسیقی ایران نام این دستگاه را «راست پنجگاه» آورده و آن را به عنوان ششمین دستگاه از هفت دستگاه فهرست کرده است.

داریوش صفوت نیز نام این دستگاه را «راست پنجگاه» آورده است و در مورد استفادهٔ فرصت الدوله از واو عطف تذکر داده است.

مشکل اجرای راست پنجگاه چیست ؟

از نظر پرده بندی راست پنجگاه کاملا شبیه ماهور است بطوریکه شنونده ناآشنا این دو را عموما اشتباه می گیرد .
جالب است بدانید از نظر اجرا با ساز ، اصولا آوازهایی مشکل ترند که فاصله بین پرده های آنها بیشتر باشد که شامل همایون و بویژه چهارگاه می شود .

فرق راست پنجگاه و ماهور چیست ؟

راست پنجگاه دستگاهی است که تحریرها در آن پایین رونده هستند در حالیکه ماهور برعکس بالا رونده هستند .که این مسئله نیز قطعا نباید مشکلی باشد .اما تنها نکته ای که هنر راست پنجگاه می باشد مرکب نوازی و مرکب خوانی در آن است بطوریکه از قدیم رسم بوده که کسی که همه آوازها را به خوبی فرا می گرفته به عنوان پایان دوره راست پنجگاه را آموزش می دیده ، که نوعی تمرین برای مرکب خوانی نیز بوده است . ولی از آنجا که گام ماهور و راست پنجگاه دقیقا یکی است پس باید منطقا همان کارهایی که در راست می توان انجام داد در ماهور هم انجام داد که البته انجام هم می شود .

قواعد تئوریک

قواعد تئوریک دستگاه راست پنجگاه کاملا مطابق با ماهور و بر اساس گام ماژور در موسیقی کلاسیک غربی است. اما نکته ای که در اجرای این دستگاه وجود دارد مشکل بودن اجرا در لحن و نیز توقف درجات است. چرا که کوچکترین خطا در توقف درجات و یا آغاز و… می تواند دستگاه را تبدیل به ماهور کرده و نوازنده از راستای اجرایی راست پنجگاه خارج شود. چه اینکه در آموزش ردیف هفت دستگاه موسیقی ایرانی نیز دستگاه های نوا و راست پنجگاه آخرین دستگاه هایی هستند که به هنرجو آموزش داده خواهد شد.

گوشه های مهم دستگاه راست پنجگاه

درآمد: نت شاهد درجه اول است.

روح افزا: با این گوشه به دستگاه نوا اشاره می شود.

پنجگاه: با این گوشه روی درجه پنجم تاکید شده و به دستگاه نوا می رود.

سپهر: به واسطه ی این گوشه به دستگاه راست پنجگاه باز می گردد؛ و روی نت درجه ششم تاکید می شود.

عشاق: با این گوشه به دستگاه نوا وارد می شود و سپس به راست پنجگاه بازمی گردد.

نیریز: با این گوشه وارد گوشه نیریز دستگاه نوا شده و سپس به راست پنجگاه بازمی گردد.

بیات عجم: روی درجه پنجم تاکید دارد.

بحر نور: به واسطه ی این گوشه وارد شور می شویم.

مبرقع: با این گوشه از حالت شور خارج شده و وارد راست پنجگاه می شویم.

طرز: این گوشه روی درجه پنج تاکید دارد و وارد دستگاه همایون می شویم.

فرنگ: به واسطه این گوشه بعد از طرز باز به راست پنجگاه بازمی گردیم.

حس و حال دستگاه راست پنجگاه

با این دستگاه می توان به آواز ها و دستگاه های دیگر وارد شد. از این رو می توان تمام حس و حالی که در دستگاه های موسیقی ایرانی وجود دارد را با راست پنج گاه ایجاد کرد. اما در کل آوازى با وقار و ابهت است و گویی فردی خردمند است که به فرزندان خود پند و اندرز داده و آنان را نصیحت می کند. گوشه های آن نیز دارای لطافت و ظرافت هایی است که احساس آرامش خاصی را در انسان ایجاد می کند.

ویژگی های گام راست پنجگاه

گام راست پنجگاه از نظر فواصل و نت شاهد همانند گام ماهور است.

ارتباط دستگاه راست پنجگاه با دستگاه های دیگر

دستگاه راست پنجگاه با دستگاه ماهور نسبت های متعددی دارد. برای نمونه «درآمد راست» منطبق بر «درآمد ماهور» است. بر اساس متون موسیقایی به جا مانده از دوره قاجار مانند روایت میرزا عبدالله فراهانی و کلیات یوسفی به نظر می رسد که راست پنجگاه و ماهور از همان دوران در حکم دو دستگاه منفک و مستقل به شمار می آمده اند. اما به علت فقدان نسخه های مکتوب از آوازهای این دو دستگاه تشخیص دقیق نقاط اشتراک و افتراق آن دو ممکن نیست. اما بررسی­های انجام شده بر نت نویسی های مهدی قلی هدایت حاکی از آن است که وجه تمایز ماهور و راست پنجگاه نه بر حسب فاصله یا تونالیته که از منظر تاکید بر روی نت می­باشد. از مهم ترین نت­های راست پنجگاه درجه دوم گام است که اجرای آن حالتی مشابه «گوشه داد» در ماهور به دست می دهد. هرمز فرهت بر این باور است که یک فاصله پنجم درست در درآمد راست پایین تر از همتای آن در ماهور اجرا می شود. محمدرضا لطفی نیز معتقد است که از وجوه تمایز راست پنجگاه و ماهور پیش از تحول مقام به دستگاه، تفاوت آن دو در نت «زیر پایه» بوده است. به این صورت که این نت در ماهور نیم پرده پایین تر از نت «زیر پایه» در راست پنجگاه بوده است. اما در زمان نگارش و تدوین ردیف موسیقی ایرانی این ظرایف و دقایق از میان رفته اند. دستگاه راست پنجگاه دارای ارتباطی ارگانیک با دیگر دستگاه های موسیقی ایرانی است. پرده گردانی به دیگر دستگاه ها از مشخصه های راست پنجگاه است. بر این مبنا، با فرض گرفتن نت دو در حکم نت پایه در راست پنجگاه، تغییر مایه از راست این گونه صورت می پذیرد: پرده گردانی به دستگاه نوا و مقام نوای سل با حرکت به درجه پنجم دستگاه راست پنجگاه صورت می گیرد. با کاستن یک ربع پرده از درجه سوم راست، پرده گردانی به مقام سه گاه رخ می دهد. با عزیمت به درجه پنجم راست، به دستگاه شور رسیده و نیز می توان به همین طریق به همایون نیز دست یافت. مایه اصفهان نیز با تغییر کلید آخر در نت پایه راست به دست می آید.

منظور از دستگاه نوا در موسیقی چیست؟