دادگاه اطفال و نوجوانان
دادگاه اطفال دادگاهی است که صلاحیت رسیدگی به کلیه جرائم اطفال و کودکان که سن آنها بیشتر از 6 سال تمام و 18 سال تمام است را دارد . هرگاه قبل از شروع به رسیدگی و یا در حین آن سن طفل از ۱۸ سال تمام تجاوز کند ، رسیدگی به اتهام نیز در دادگاه اطفال به عمل خواهد آمد. اصولا در حوزه هر دادگاه شهرستان یک یا چند دادگاه اطفال تشکیل خواهد. برای رسیدگی به جرائم اطفال دادگاه محل وقوع جرم یا محل کشف جرم یا محلی که طفل در آنجا یافت شده یا محل اقامت طفل یا ابوین یا سرپرست او یا محلی که طفل تحت حفاظت قرار گرفته است صلاحیت دارد . در اینصورت دادگاه قضائی در جرائم مهمی مانند قتل، سرقت های مسلحانه، آدم ربایی و… که قانون گذار مجازات سنگینی برای آنها در نظر گرفته است، به ولی یا سرپرست قانونی متهم ابلاغ می کند که برای او وکیل تعیین کنند و در صورت عدم تعیین وکیل یا عدم حضور وکیل بدون عذر موجه، دادگاه موظف به تعیین وکیل است؛ اما در جرائم سبک مانند کیف زنی یا شکستن شیشه اتومبیل، ولی یا سرپرست قانونی می تواند خودش از متهم دفاع یا وکیل تعیین کند. همچنین در این نوع از جرائم، نوجوان نیز می تواند از خودش دفاع کند.
پلیس ویژه اطفال و نوجوانان
یکی از نوآوری های قانون در خصوص دادرسی اطفال و نوجوانان، ایجاد پلیس ویژه اطفال و نوجوانان و رسیدگی به پرونده های کودکان و نوجوانان به طور مستقیم در دادگاه ها است تا اطفال درگیر فرایند رسمی و پیچیده دادرسی نشوند. بر اساس ماده 31 قانون آیین دادرسی کیفری:به منظور حسن اجرای وظایف ضابطان در مورد اطفال و نوجوانان، پلیس ویژه اطفال و نوجوانان در نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران تشکیل می شود. وظایف و حدود اختیارات آن به موجب لایحه ای است که توسط رییس قوه قضاییه تهیه می شود.
تحقیقات مقدماتی
قانونگذار در ماده 285 قانون آیین دادرسی کیفری، تحقیقات مقدماتی در جرایم اطفال و نوجوانان را مورد توجه قرار داده است. بر این اساس، در معیت دادگاه اطفال و نوجوانان و در محل آن، شعبه ای از دادسرای عمومی و انقلاب با عنوان دادسرای ویژه نوجوانان به سرپرستی یکی از معاونان دادستان و با حضور یک یا چند بازپرس، تشکیل می شود. تحقیقات مقدماتی جرایم افراد 15 تا 18 سال به جز جرایم موضوع مواد 306 و 340 این قانون، که به طور مستقیم از سوی دادگاه صورت می گیرد، در این دادسرا به عمل می آید. تحقیقات مقدماتی تمامی جرایم افراد زیر 15 سال به طور مستقیم در دادگاه اطفال و نوجوانان به عمل می آید و دادگاه مذکور تمامی وظایفی را که طبق قانون بر عهده ضابطان دادگستری و دادسرا است، انجام می دهد همچنین در جرایم مشهود، هرگاه مرتکب، طفل یا نوجوان باشد، ضابطان دادگستری مکلفند نسبت به حفظ آلات، ادوات، آثار، علایم و دلایل جرم اقدام کنند اما اجازه تحقیقات مقدماتی از طفل یا نوجوان را ندارند و در صورت دستگیری وی، موظفند متهم را حسب مورد، فوری به دادسرا یا دادگاه اطفال و نوجوانان تحویل دهند. انقضای وقت اداری و نیز ایام تعطیل، مانع از رجوع به دادسرا یا دادگاه اطفال و نوجوانان نیست. همچنین در جریان تحقیقات مقدماتی، مرجع قضایی حسب مورد، اطفال و نوجوانان موضوع این قانون را به والدین، اولیا یا سرپرست قانونی یا در صورت فقدان یا عدم دسترسی یا امتناع از پذیرش آنان، به هر شخص حقیقی یا حقوقی که مصلحت بداند، می سپارد. اشخاص مذکور ملتزمند هرگاه حضور طفل یا نوجوان لازم باشد، او را به مرجع قضایی معرفی کنند. افراد 15 تا 18 سال نیز شخصاً ملزم به معرفی خود به دادگاه هستند.
تشکیل پرونده شخصیت برای اطفال و نوجوانان
تشکیل پرونده شخصیت برای اطفال و نوجوانان، از جمله نوآوری های دیگر قانون آیین دادرسی کیفری است تا قاضی و دست اندرکاران از وضعیت اطفال و نوجوانان آگاهی داشته باشند. در این زمینه، قانونگذار در ماده ۲۸۶ این قانون بیان می کند در جرایم تعزیری درجه ۵ و ۶ تشکیل پرونده شخصیت در مورد اطفال و نوجوانان توسط دادسرا یا دادگاه اطفال و نوجوانان الزامی است.
تشکیلات دادگاه اطفال
دادگاه اطفال و نوجوانان در حوزه ی قضاییِ شهرستان یا مرکز استان، در یک یا چند شعبه تشکیل می شود که ریاست آن در شهرستان های غیر از مرکز استان با رئیس دادگستری و در شهرستان های مرکز استان با رئیس کل دادگاه های شهرستان مرکز استان می باشد. قضات دادگاه مذکور، توسط رئیس قوه قضاییه و از بین قضاتی که حداقل پنج سال سابقه ی خدمت قضایی دارند، با رعایت سن و تأهل و ترجیحا داشتن فرزند، انتخاب می شوند. رئیس کل دادگستری استان، در راستای اقدامات تربیتی و حمایتی از اطفال، برای هر شعبه از دادگاه اطفال، حداقل چهار نفر مرد و زن را از بین متخصصان علوم تربیتی، روان شناسی، جرم شناسی، مددکاری اجتماعی، دانشگاهیان و فرهنگیان آشنا به مسائل روان شناختی و تربیتی کودکان و نوجوانان، اعم از شاغل یا بازنشسته، به مدت دو سال (انتخاب مجدد آنان بلامانع است)، به عنوان مشاور دادگاه انتخاب می کند تا در هر پرونده ی ارجاعی، رئیس شعبه به قید قرعه دو نفر از آنان را انتخاب نماید. در کنار دادگاه اطفال و در محل تشکیل آن، شعبه ای از دادسرای عمومی و انقلاب به سرپرستی یکی از معاونان دادستان و در صورت لزوم یک یا چند دادیار و بازپرس دایر می گردد. حال اگر جرم توسط اطفال زیر ۱۵ سال تمام رخ دهد و مجازات قانون برای جرم ارتکابی فقط حبس کمتر از ۳ سال یا آن جرم، جرمی منافی عفت مانند زنا باشد، مراحل تعقیب و تحقیق و رسیدگی تماما توسط دادگاه اطفال صورت می گیرد، اما در مواردی غیر از موارد بیان شده، تعقیب و تحقیقات لازم پیرامون جرم توسط دادسرا به عمل می آید. در جریان تحقیقات مقدماتی، دادگاه، نوجوانان بین ۹ تا ۱۵ سال را به والدین یا سرپرست قانونی یا در صورت نبود آنها به هر شخص حقیقی یا حقوقی که صلاح بداند می سپارد تا در صورت نیاز او را نزد دادگاه حاضر کند. هرچند خود طفل نیز ملزم به حضور است. نوجوانان بین ۱۵ تا ۱۸ سال یا به صورت قبل تحت نظر قرار می گیرند یا برای آنها کفیل تعیین می شود. درصورتی که این افراد قادر به معرفی کفیل نباشند یا در جرایم علیه امنیت یا جرایمی سنگینی که مجازات قانونی آنها اعدام، قصاص، سه یا بیش از سه سال حبس است شرکت داشته باشند؛ دادگاه یا دادسرا می تواند قرار نگهداری موقت متهمان ۱۵ تا ۱۸ سال را در کانون اصلاح و تربیت صادر نماید. انتشار جریان رسیدگی دادگاه و دادسرای اطفال و نوجوانان، افشای هویت و مشخصات متهم به وسیله ی مطبوعات یا سایر رسانه های عمومی یا به هر روش دیگری ممنوع می باشد و متخلفین مورد پیگرد قانونی قرار می گیرند.
بررسی ترتیب رسیدگی در دادگاه اطفال و نوجوانان
هنگام رسیدگی در این دادگاه، حضور والدین یا سرپرست طفل یا نوجوان، وکیل مدافع تعیین شده، شاکی، اشخاصی که نظر آنان در تحقیقات مقدماتی استماع شده است، شهود و مطلعان و مددکار اجتماعی سازمان بهزیستی الزامی است و برای حاضر شدن افراد دیگر، برای مثال خود طفل، دادگاه باید موافقت کند و حتی در صورت مصلحت دانستن دادگاه، اگر بهتر باشد که خود طفل در جلسه رسیدگی حضور نداشته باشد، رأی صادره در هر صورت حضوری محسوب می شود.
نحوه مجازات و رسیدگی به شکایات در قانون حمایت از کودکان و نوجوانان
