عقد نکاح یا پیمان زناشویی:
همان ازدواج است و عبارت است از توافق یک زن و مرد جهت ایجاد زندگی مشترک، و قوانین خاصی بر این پیمان حکومت می نماید. بسته به فرهنگ خاص جامعه، جهت انعقاد عقد، طرفین بایستی کلماتی دایر بر پذیرفتن این پیمان ادا کنند. معمولاً عقد نکاح در مراسم خاصی که به آن مراسم عقد می گویند، انجام می شود. طبق ماده ۱۱۰۲ قانون مدنی ایران، همین که نکاح به طور صحیح واقع شد، روابط زوجیت بین طرفین موجود، و حقوق و تکالیف زوجین از قبیل، مهر، نفقه، حسن برخورد و معاشرت و تمکین در مقابل یکدیگر برقرار می شود.
انواع نکاح در قانون مدنی و در اسلام:
- نکاح دائم
- نکاح منقطع یا موقت
انواع نکاح خارج از ایران:
نکاح در خارج از کشور بر حسب اینکه زوجین هر دو ایرانی یا یکی از آنها تبعه خارجی باشند به سه نوع تقسیم می شوند:
- نکاح مرد و زن ایرانی: منع و محدودیت قانونی ندارد.
- نکاح زن ایرانی با اتباع خارجی: طبق قوانین مدنی ایران, زن ایرانی اجازه ثبت ازدواج با اتباع خارجی را ندارد مگر اینکه اجازه کتبی دولت (پروانه زناشویی صادر شده از سوی وزارت کشور) را کسب نموده باشد. دفاتر اسناد رسمی ازدواج بدون گرفتن پروانه مذکور, حق ثبت ازدواج را ندارند.
- نکاح مرد ایرانی و اتباع خارجی: در ازدواج مرد ایرانی و اتباع خارجی دریافت پروانه زناشویی الزامی نیست و تابعیت ایرانی پس از عقد و ثبت ازدواج به زن داده می شود.
انواع موانع نکاح:
محارم نسبی: منع نکاح با خویشان نسبی از دیر باز به عنوان قانون طبیعی و مسلم اجتماعی پذیرفته شده بوده است. به تصریح ماده ۱۰۴۵ قانون مدنی با اقتباس از آیه ۲۳ سوره نساء در مقام تبیین قرابت نسبی و انواع آن، ازدواج هفت دسته از زنان را بر مردان حرام و نکاح میان ایشان را ممنوع دانسته است:این هفت گروه عبارت است از: مادران، دختران، خواهران، عمه ها، خاله ها، دختران برادر و دختران خواهر.
محارم سببی: محارم سببی کسانی هستند که ازدواج با آنان به دلیل وجود خویشاوندی سببی حرام است. این محارم به دو گروه اصلی قابل تقسیم هستند:
- کسانیکه نکاح با آنها در هر حال و برای همیشه حرام است، هرچند که زوجین نیز از هم جدا شوند. بموجب ماده ۱۰۴۷ قانون مدنی به مجرد عقد نکاح بین یک زن ومرد، مادر و جدات آن زن بر مرد حرام ابدی می گردند. هم چنین نکاح با زن پدر و زن اجداد و یا نکاح با زن پسر یا زن احفاد نسبی و رضاعی وی نیز ممنوع است. ازدواج مرد با اناث از اولاد زن نیز مشروط بر آنکه بین زن و شوهر زناشویی واقع شده باشد نیز منتفی دانسته شده است.
- نکاح با کسانیکه جمع بین آنها ممنوع است. چون در حقوق ما مرد می تواند بطور استثنایی زنان متعدد اختیار کند، نکاح با پاره ای از زنان بخاطر جمع شدن با زنان دیگر ممنوع شده است. این زنان عبارتند از: نکاح با دو خواهر (ماده ۱۰۴۸ قانون مدنی) و نیز نکاح با برادرزاده و خواهر زاده زن (ماده ۱۰۴۹ قاون مدنی).
محارم رضاعی: از دیرباز مردم کودکی که در آغوش زنی شیر میخورده است را به چشم فرزند وی می نگریستند. اسلام نیز به این اخلاق اجتماعی احترام گذارده و کودک رضاعی را در حکم فرزند زن قرارداده است. قانون مدنی نیز با تاسی به این اصل در ماده ۱۰۴۶ ، ضمن بیان اوصاف و شرایط ایجاد قرابت رضاعی، طبقات محارم رضاعی را همچون محارم نسبی دانسته است (یحرم بالرضاع ما یحرم با لنسب).
شوهر داشتن زن: زن شوهردار نمی تواند ازدواج کند و نکاح دیگری با او خواه آگاه از این مانع بوده و یا جاهل به آن، باطل است. پس اگر مردی ندانسته با زن شوهر دار نکاح کند و زن نیز به گمان مرگ شوهر خود به ازدواج دوم رضا دهد، نکاح باطل و رابطه بین آن دو تابع قواعد نزدیکی به شبهه است. مطابق ماده ۱۰۵۰ قانون مدنی: هر کس زن شوهر دار را با علم به وجود علقه زوجیت و حرمت نکاح .... برای خود عقد کند، عقد باطل و آن زن مطلقاً بر آن شخص حرام مؤبد می شود.
عده زن: در عده بودن زن یکی از موانع نکاح بشمار می آید. بنا بر تعریف ماده ۱۱۵۰ قانون مدنی ایران عده عبارت است از مدتی که تا انقضای آن زنی که عقد نکاح او منحل شده است نمی تواند شوهر دیگر اختیار کند.عده دارای اقسام مختلفی است: عده وفات ، عده طلاق ، عده فسخ نکاح ، عده نزدیکی به شبهه و عده بذل یا انقضاء مدت در نکاح منقطع.
کفر: به موجب ماده ۱۰۵۹ قانون مدنی زن مسلمان نمی تواند با مرد کافر نکاح کند.
خارجی بودن
چگونگی ثبت واقعه ازدواج:
بر اساس حقوق ایران پس ازاین که نکاح دائم بین زن و مرد به طور صحیح واقع و صیغه جاری شد، باید در دفاتر اسناد رسمی ازدواج ثبت شده و در شناسنامه زوجین درج گردد. برای ثبت واقعه ازدواج، طرفین باید مدرک هویت خود را ارائه دهند و زوجه اگر باکره باشد مدرکی دال بر رضایت پدر یا جد پدری یا گواهی فوت این دو را ارائه دهد. سردفتر واقعه ازدواج را در دفتر مخصوص ثبت می کند و زوجین (وکیل آن ها) دفتر و سند ازدواج را امضا می کنند که این سند رسمی است.
حال چنانچه مرد از ثبت ازدواج در دفتر رسمی ازدواج خودداری کند طبق ماده ۴۹ قانون حمایت خانواده مرتکب جرم شده و با شکایت زوجه، علاوه بر محکومیت کیفری ملزم به ثبت نکاح خواهد بود. بر اساس ماده ۲۰ قانون حمایت خانواده ثبت واقعه ازدواج الزامی است و به موجب ماده ۴۹ این قانون تکلیف ثبت ازدواج نیز به عهده زوج است و برای آن ضمانت اجرای کیفری در نظر گرفته شده است.در صورت استنکاف زوج از ثبت واقعه ازدواج، زوجه می تواند با مراجعه به دادسرا و طرح شکایت کیفری تعقیب جزایی زوج و صدور حکم به الزام زوج به ثبت واقعه ازدواج را درخواست نماید.
ثبت ازدواج یا نکاح موقت که در اصطلاح عوام آن را صیغه می نامند به موجب ماده ۲۱ قانون حمایت خانواده فقط در سه مورد الزامی است و در باقی موارد ثبت آن اختیاری می باشد.
سه شرط مهم در ثبت ازدواج موقت:
- باردارشدن زوجه: با این توضیح که تفاوت ندارد بارداری منجر به تولد فرزند گردد یا خیر. حتی اگر بعد از انقضاء مدت ازدواج موقت باردارشدن زوجه مشخص شود ثبت آن الزامی است.
- توافق طرفین یعنی اینکه طرفین بر ثبت واقعه ازدواج توافق دارند.
- شرط ضمن عقد یعنی اینکه طرفین هنگام وقوع عقد ازدواج موقت، ثبت آن را شرط کرده باشند.
در ماده ۴۹ قانون حمایت خانواده آمده است: چنانچه مردی بدون ثبت در دفاتر رسمی به ازدواج دائم، طلاق یا فسخ نکاح اقدام یا پس از رجوع تا یک ماه از ثبت آن خودداری یا در مواردی که ثبت نکاح موقت الزامی است از ثبت آن امتناع کند، ضمن الزام به ثبت واقعه به پرداخت جزای نقدی درجه پنج (بیش از ۸۰ میلیون ریال تا ۱۸۰ میلیون ریال) و یا حبس تعزیری درجه هفت (از ۹۱ روز تا ۶ ماه) محکوم می شود. این مجازات در مورد مردی که از ثبت انفساخ نکاح و اعلام بطلان نکاح یا طلاق استنکاف کند نیز مقرر است.
بر اساس ماده ۴۹ قانون حمایت خانواده طرح شکایت در دادسرا انجام می شود و پس از رسیدگی، در دادگاه کیفری هم در مورد مجازات و هم در خصوص ثبت واقعه ازدواج حکم داده می شود؛ اما فقط دادخواست ثبت واقعه ازدواج در دادگاه خانواده رسیدگی می شود.
موجبات انحلال عقد نکاح چیست؟
- طلاق: شوهر در موارد نامحدود و زن در موارد محدودی که قانون برای او در نظر گرفته می توانند با مراجعه به دادگاه خانواده تقاضای طلاق کنند.
- فسخ: وجود بعضی از عیوب در زن یا شوهر موجب انحلال عقد نکاح و قطع رابطه زناشویی می شود بعنوان مثال ناتوانی جنسی در شوهر و یا جزام و زمین گیری در زن می تواند از موارد فسخ از طرف یکی از زوجین باشد.
البته استفاده از این حق برای زن و شوهر در صورتی است که از وجود این عیوب قبل از وقوع عقد مطلع نبوده باشد در غیر این صورت نمی توانند از این حق علیه دیگری استفاده کنند و یا جنون از عوارضی است که اگر زودگذر نباشد هر چند که مستمر و یا ادواری ( به طور دوره ای سالم و بیمار باشد) می تواند از موارد فسخ باشد.البته ذکر این نکته ضروری است که چنانچه زن پس از وقوع نکاح نیز از جنون همسر خود مطلع شود می تواند از حق فسخ استفاده کند ولی شوهر از این حق محروم است.اختیار فسخی که قانونا به زن و شوهر داده شده است فوری است. یعنی به محض آنکه یکی از طرفین از عیب طرف دیگر مطلع شد باید از این حق استفاده کند در غیر این صورت حق فسخ او از بین می رود و البته فوریت این حق نیز با توجه به عرف و عادت تعیین می شود. - بذل مدت: بذل مدت مختص نکاح منقطع یا غیر دائم (صیغه) است و شوهر می تواند هر وقت که مایل باشد باقیمانده مدت نکاح منقطع را به زوج ببخشد و یا به عبارتی بذل کند.گاهی عقد نکاح خود به خود و بدون اقدامی از سوی زوجین منحل می شود مانند فوت یکی از زن و شوهر و یا ممکن است پس از عقد نکاح مواردی حادث شود که زن و شوهر به یکدیگر حرام شوند و در نیتجه عقد منحل شود بی آنکه زن و شوهر از حق فسخ استفاده کرده باشند مانند مواردی که زن و شوهر پس از عقد نکاح از اسلام خارج شوند .
ازدواج و ثبت ازدواج اقلیت های دینی:
ازدواج و ثبت ازدواج اقلیت های دینی در ایران نیز مطابق قانون صورت می پذیرد. چنانچه در خصوص ثبت ازدواج اقلیت های دینی در ایران ابتدا باید گفت که پروسه ثبت ازدواج یک ایرانی که اقلیت مذهبی است با سایر ایرانیان متفاوت نیست. البته مطابق قانون اقلیت های دینی آزادند تا آیین های مربوط به احوال شخصیه را مطابق دستورات و آیین های دین خود انجام دهند.
