همه چیز درباره ساز دمام

ساز کوبه ای دوار و از نوع دوطرفه است که در مقایسه با دهل قطر کمتری دارد. بر سطح دو دهانه آن، پوست حیوان می کشند. نواختن آن یا با دست و یا با دو قطعه چوب ساخته شده از برگ درخت خرما صورت می گیرد. پراکندگی اش بیشتر در سواحل خلیج فارس و به ویژه استان بوشهر است. دمام علاوه بر مجالس شادمانی که همراه نی جفتی و نی انبان نواخته می شود، در مراسم سوگواری مذهبی با شیوه ای متفاوت به کار می رود. دمام نوازی گروهی، بخش مهمی از یک آیین مذهبی بوشهر به شمار می رود.

تاریخچه ساز دمام

به نظر می رسد دمام در اصل دمبام بوده و در قدیم گروهی در بامداد با نواختن آن برای بیدارباش استفاده می کردند. نقل شده است که دمام توسط برخی از مردم زنگبار یا هند به بوشهر وارد شده است و از آن در مراسم مختلف شادی و غم استفاده می کردند و به مرور وارد مراسم عزاداری شد. برخی همراهی سنج با دمام را به اعتقادات بومی مردم بوشهر نسبت می دهند که مردم این شهر اعتقاد داشتند فلز شیطان و اجنه را فراری می دهد و در اطراف دمام که ساز مقدسی است، سنج آن نواخته می شود تا شیاطین به او نزدیک نشوند. بر طبق نگاره ها و اسناد تاریخی، دمام قدمتی ۴۰۰۰ ساله دارد. با توجه به شیوه طناب پیچی دمام که به شکل حرف لاتین Y بوده آن را شبیه به سازهای کوبه ای آفریقا و هندی دانسته اند. نام دمام گرفته از صدای این ساز است.

انواع ساز دمام

دمام های بوشهر در سه اندازه متفاوت ساخته می شوند و در واقع سه کارکرد نیز دارند:

• نوع اول: دمام معمولی است که تعدادشان در گروه معمولا چهار عدد است.
• نوع دوم: دمام غمبر است که از دمام معمولی بزرگ تر ساخته می شود. در کنار چهار ساز دمام معمولی از دو ساز دمام غمبر استفاده می شود.
• نوع سوم: دمام اشکون، از دو نوع قبلی کوچک تر است و تعداد آن در گروه معمولا یک عدد است.

تکنیک های اجرایی ساز دمام

چوب یا گرز دمام که سر آن کمی خمیده است در دست راست نوازنده قرار می گیرد. پوست سمت راست با چوب و پوست سمت چپ با دست نواخته می شود. دست های راست و چپ در ایجاد تقارن های متریک و ریتمیک مکمل یکدیگر هستند و نوعی مکالمه ریتمیک را به وجود می آورند. این مکالمه در دمام معمولی ساده تر است و به ترتیب در دمام غمبر و اِشکون پیچیده تر می شود. صدای برخورد گرز دمام به پوست سمت راست قوی، پرحجم و بم است و صدای برخورد کف و انگشت های دست چپ نوازنده به پوست سمت چپ تا حدودی نافذ و زیرتر است.

دمام های غمبر از نظر تکمیل جریان ریتم، واسطه ای میان دمام های معمولی و دمام اِشکون هستند. دمام های معمولی پایه های اصلی جریان ریتم را ایجاد می کنند و دمام های غمبر این پایه ها را به ساختمان ریتمیک تبدیل می کنند و دمام اِشکون به صورت بداهه به تزئین و آرایش این ساختمان ریتمیک می پردازد، بنابراین نقش دمام اشکون از سایر دمام ها مهم تر است.

ویژگی های ظاهری و ساختاری ساز دمام

بدنه دمام به شکل استوانه ای ست که از چوب یکپارچه یا ترکه ای یا از فلز ساخته می شود و بر دو طرف آن پوست بز کشیده می شود. پوست را به وسیله «چمبره » به ساز متصل می کنند. چمبره طوقه هایی ست که از جنس نی خیزران یا بامبو ساخته می شود. هر دمام چهار چمبره دارد که در میان سازهای کوبه ای پوستی متداول در ایران یک ویژگی منحصر به فرد است، زیرا همه طبل های دوطرفه معمولا دارای دو طوقه هستند، اما ساز دمام در هر طرف دو طوقه دارد. طوقه ها همراه با پوست در دو طرف این ساز با طناب به شکل خاصی به بدنه متصل می شوند.

نحوه ی ساخت دمام

ابتدا پوست را می گندانند، البته برخی برای بر طرف کردن موها آن را تیغ می زنند. شیوه ی سنتی گندانیدن پوست در بوشهر به این شکل است که پوست را در خاکستر داغ می انداختند تا چربی های زایداز آن جدا شود و پس از گندانیدن، پوست را به دریا می بردند تا ضمن شستشوی آن با آب شور دریا، موها نیز به راحتی از آن جدا شود. آنگاه پوست عاری از مو و چربی را بر روی دمام می کشیدند. برای یک دمام، دو پوست برای دو سر آن لازم است. سپس چمبره کوچکتر را روی پوست قرار می دهند، اضافات پوست را روی آن بر می گردانند طوری که چمبره ی دوم روی پوست بر گردانده شده، روی چمبره اول قرار گیرد. سپس پوست را دوباره به جهت اول برمی گردانند. حال دو چمبره در لابه لای پوست ها محو شده اند. برای پوست دوم نیز عیناً به همین شکل عمل می شود.سپس نوبت به قاب بندی دمام می رسد برای این که چمبره ها پس از خشک شدن رو به بالا برنگردند و پوست ها شکل خود را از دست ندهند. قاب بندی در واقع بستن پوست ها به طور افقی بر روی چمبره هاست. این عمل توسط بندی به نام «ستلی» انجام می شود. قاب بندی، عملی موقتی است که پس از خشک شدن پوست ها، باید بندهای ستلی را از روی شان برداشت.‏

بعد از قاب بندی دمام نوبت به بند اندازی آن می شود. در این مرحله سوزن بزرگی که با خود بند دمام را می کشد از بین چمبره و دمام عبور می دهند. برای سهولت کار سمبه را با فشار بین پیپ و چمبره ها قرار می دهند تا بند به آسانی عبور کند. روی هر پوست دمام معمولاً هفت و یا هشت سوراخ برای گذراندن بند تعبیه می شود.‏
بعد از این که بندها را عبور دادند، نوبت به بند کشی می رسد. برای این کار ، دمام را برای چند روزی در جایی که باد خشک می وزد، قرار می دهند. در قدیم این دمام ها را در راه پله های طبقات فوقانی منازل قرار می دادند‏ ‏. در این مرحله ، دمام ها نباید در معرض آفتاب قرار گیرد و برای خشک شدن پوست، دقت می شود تا این کار فقط با جریان باد انجام پذیرد. سپس دمام را بندکشی می کنند. البته دمام نو باید تا چند بار پس از استفاده، دوباره بندکشی شود تا کاملاً پوست آن جا بیفتد.‏

طریقه ی بندکشی ساز دمام

دو نفر در طرفین دمام نشسته، توسط چوب هزام، بندهای رد شده را یکی پس از دیگری از ابتدا می کشند.این مرحله را کشیدن و یا "تیت کردن " ( ‏tyet‏ ) ، "سنات کردن " (‏senat‏) و یا "سمت کردن " گویند.‏ ‏"هزام " کردن -که گاهی ازام نیز گفته می شود- هنگامی است که بند را دور دمام با روشی خاص می بندند.برای این کار انتهای بند رابا قسمت قبل که از زیر چمبره گذشته گره می زنند، سپس دو به دو بندها را که به شکل 7 یا 8 می باشد به هم نزدیک می کنند. این کار به منظور سفت تر شدن (تیت کردن)بندها است که در نهایت به کشیده شدن بیشتر پوست و زیرتر شدن صدای دمام می انجامد.‏

موارد و نوع استفاده از ساز دمام

یکی از شاخص ترین موارد استفاده دمام در مراسم سوگواری ماه محرم است که به صورت گروه های دمام و سنج و بوق اجرا می شود. از دمام در مراسم یزله و همراه با نی انبان و نی جفتی نیز استفاده می شود. همچنین در زمانی که لنج تازه ساخته شده ای را بخواهند راهی دریا کنند، دمام می نوازند.

در زمان های گذشته وقتی می خواستند بار لنج های بزرگ را به ساحل منتقل کنند، بعضی از این کشتی های بزرگ بادبانی که توانایی پهلو گرفتن را نداشتند، بالاجبار در لنگرگاه، لنگر می انداختند و توسط قایق های کوچکی که به «تشاله» معروف بودند، تخلیه می شدند. جاشوهای سوار بر تشاله که سیاه پوستان آفریقایی بودند در هنگام پاروزدن نوایی را که به آن "نیمه" می گویند، همراه نواختن دمام می خواندند.

در مراسم «زار» نیز از دمام استفاده می شود. این مراسم سوغات آفریقایی هاست و در بوشهر نیز با یک حالت بومی- مذهبی به اجرا در می آید و کاربرد درمانی دارد. «دم دم سحری» نیز از جمله مراسمی است که در اجرای آن از دمام استفاده می شود. این مراسم برای بیدار کردن مردم هنگام سحر در ماه مبارک رمضان به اجرا در می آید.

هنگامی که کشتی ها را برای استراحت یا برداشتن آب متوقف می کردند، در این حالت نیز جاشوها با دمام زدن پیاده می شدند. در این خصوص ناخدا «حاج حسین بزن» از بندرگاه بوشهر می گوید: «هرگاه کشتی ها برای برداشتن آب یا استراحت به بندر می رسیدند، ملاحان با دمام پیاده می شدند و همین طور در هنگام سوار شدن، البته منظور ساز دمام است نه سنج و دمام». «سبالو» مراسمی است که در گذشته نه چندان دور در بوشهر اجرا می شده و نوازندگان آن را سیاهان تشکیل می دادند و به آنها سبالوها می گفتند. سبالوها مراسمی ویژه داشتند که در بعضی برنامه های مهم یا عروسی ها هنرنمایی می کردند.

جنس و مواد به کار رفته در ساختمان دمام

• بدنه: چوب یکپارچه یا ترکه ای، فلز.
• پوست: پوست بز.
• چمبره (طوقه): نی بامبو، خیزران، چوب، میله فلزی.
• چوب (گرز) دمام: ساقه برگ درخت نخل.
• طناب: الیافی مانند کنف، بند نخی.

همه چیز درباره ساز ساکسوفون