اگر علاقه مند به موسیقی ایرانی و سازهای ایرانی باشید، قطعاً سازی را دیده اید که از نظر ظاهری در قسمت هایی شبیه به سه تار، در بخش هایی دیگر شبیه به تنبور و در بعضی از جزئیات مشابه ساز تار میباشد. این ساز ایرانی که برگرفته از سه ساز اصیل ایرانی تار، سه تار و تنبور است، ” شورانگیز ” نام دارد.
ساز شورانگیز نامی آشنا برای نوازندگان سازهای ابداعی موسیقی سنتی است. اگر شما هم به موسیقی سنتی علاقه مند باشید احتمالا نام ساز شورانگیز به گوشتان خورده است. در اصل شورانگیز سازی سنتی با ظاهری شبیه به سه تار یا تنبور است، که کمتر کسی آن را می شناسد.
شورانگیز سازی زهی مضرابی و تلفیقی از سه تار، تار و تنبور است. این ساز قدمت بالایی ندارد و جزء ابداعات تازه در موسیقی ایران میباشد. ابداع اولیه ی این ساز توسط استاد حسین علیزاده انجام شد. همچنین استاد علی قنبری مهر برای اولین بار به سفارش استاد علی تجویدی ساخت این ساز را بدست گرفتند و اولین شورانگیز در ایران به دست ایشان ساخته شد. شورانگیز یک تکنیک از ابداعات ابراهیم قنبری مهر در تولید سازهای زهی می باشد.
ساختار ساز شورانگیز
همانطور که گفته شد شورانگیز با الگوگیری از سازهای تار، سه تار و تنبور ساخته شده است به طوری که این ساز کاسه ای از جنس چوب توت یا گردو و شبیه به کاسه ی تنبور دارد، دارای دسته ای نازک و از جنس چوب گردو است که شبیه به دسته ی سه تار میباشد و روی بدنه ی آن پوست تودلی گوساله یا گوسفند قرار گرفته که این قسمت از ساز نیز مانند ساز تار میباشد. همچنین شورانگیز نیز مانند ساز تار و برخلاف تنبور و سه تار، حاوی ۶ سیم است. از اجزای دیگر این ساز میتوان به خَرَک، شیطانک، سیم گیر و گوشی ها اشاره کرد.
اجزا ساز شورانگیز
اصل ترکیب پوست و چوب در قسمتی از صفحه روی (منطقهٔ خرک) پایه این تکنیک می باشد. مشخصهٔ اصلی صدای این ساز حجم زیادتر و پر طنین تر در مقایسه با سازهای مشابه هم خانواده آن می باشد. پوست مورد استفاده در انواع شورانگیز نسبتاً ضخیم می باشد و در مقابل رطوبت حساسیت کمتری نسبت به پوست تار دارد. گفتنی است که امروزه کاسه ی شورانگیز را کوچکتر و مشابه با ساز سه تار نیز میسازند. طبیعی است که این نوع ساخت، در صدای ساز نیز تاثیر خواهد گذاشت. در ادامه اجزا ساز شورانگیز را خدمتتان معرفی خواهیم کرد:
کاسه ساز شورانگیز
کاسه ساز شورانگیز از چوب توت یا گردو ساخته می شود همان کاسه ساز تنبور است و طول آن حدود 36 سانتی متر می باشد؛ صفحه ی رویی شورانگیز از چوب توت ساخته شده و بر روی آن پوستی قرار می گیرد این پوست ضخیم است که سبب می شود طنین صوتی این ساز بیشتر شود همچنین این پوست در برابر رطوبت مقاوم خواهد بود.
صفحه رویی شورانگیز
صفحه ی رویی سه تار از جنس چوب توت است و برای خروج بهتر صدا سوراخ هایی روی صفحه ایجاد می کنند. این در حالی است که در صفحه ی رویی ساز شورانگیز علاوه بر چوب (چوب توت) از پوست هم استفاده می شود. پوست مورد استفاده در این ساز ضخیم و در برابر رطوبت مقاوم است. وجود پوست در صفحه ی رویی باعث بیشتر شدن طنین صوتی ساز شورانگیز شده است.
دسته و تعداد پرده شورانگیز
دسته ی سه تار و شورانگیز از جنس چوب گردو ساخته می شوند. سه تار دارای ۲۸ پرده از جنس روده ی حیوانات یا ابریشم روی دسته است و این در حالی است که ساز شورانگیز ۲۰ پرده دارد.
طول دسته سه تار از ۴۰ تا ۴۸ سانتی متر و شورانگیز از محل اتصال کاسه تا شیطانک حدود ۴۱ سانتی متر (گاه کمی کمتر یا بیشتر) است. روی دسته هر دو ساز گاه با سنگ یا استخوان تزئیناتی به منظور محکم تر شدن دسته انجام می شود.
گوشی های ساز سه تار و شورانگیز
گوشی های هر دو ساز به شکل میخ های سر پهن و از جنس چوب هستند که قسمت پهن آن برای کوک کردن و بیرون از سر پنجه و قسمت باریک آن درون سر پنجه قرار می گیرد. ساز سه تار دارای ۴ گوشی (به تعداد سیم هایش) و ساز شورانگیز دارای ۶ گوشی (به تعداد سیم هایش) است.
اجزای دیگر ساز شورانگیز
سرپنجه شورانگیز در ابتدای دسته هر دو ساز محفظه ای تو خالی و از جنس چوب وجود دارد که گوشی ها در طرفین آن نصب می شوند. سیم گیر شورانگیز برای نگه داشتن یک سر سیم ها، از سیم گیر در بخش پایینی کاسه هر دو ساز استفاده می شود. سیم گیر ساز سه تار و شورانگیز می تواند از جنس استخوان یا چوب باشد.
نواختن شورانگیز
روش نواختن ساز شورانگیز مانند نواختن ساز سه تار میباشد، به طوری که نوازنده روی یک صندلی و یا به صورت چهارزانو روی زمین نشسته، کاسه ی ساز را روی ران پای راست (اگر چپ دست هستید، روی ران پای چپ) خود قرار داده و انگشت اشاره ی دست راست، به سیم ضربه زده و گرفتن پرده با انگشتان دست مخالف، شروع به نواختن میکند. ضربه زدن به سیم ها به کمک ناخن انگشت اشاره انجام میشود اما اگر تمایلی به بلند کردن ناخن ندارید، میتوانید از مضراب هایی که داخل انگشت قرار میگیرند، استفاده کنید.
تفاوت ساز سه تار و شورانگیز
سه تار و شورانگیز هر دو در دسته ساز های زهی مضرابی قرار می گیرند و تولید صدا در آن ها توسط ضربه مضراب بر سیم انجام می شود. آثار سفالی کشف شده در شوش نشان می دهد که قدمت ساز سه تار به دو هزارسال پیش از میلاد باز می گردد و قدیمی ترین نمونه های این ساز مربوط به قرن یازدهم هجری است. این در حالی است که ساز شورانگیز در دسته ساز های جدید قرار گرفته و توسط حسین علیزاده ساخته شده است. شورانگیز در ابتدا به سفارش علی تجویدی، توسط ابراهیم قنبری مهر ساخته شد و سال ها بعد حسین علیزاده موفق شد سازی به نام شورانگیز را ابداع کند.
نگهداری از شورانگیز
با نگهداری و مراقبت اصولی از هر وسیله ای، به طول عمر آن وسیله اضافه خواهد شد. تمامی سازهای موسیقی از جمله ساز شورانگیز نیز از این قاعده مستثنی نیستند و نگهداری درست از آنها، موجب افزایش عمر ساز و حفظ کیفیت آن در درازمدّت خواهد شد. در ادامه به برخی نکات اشاره شده که با رعایت آنها، به روش صحیح از ساز شورانگیز خود مراقبت کرده اید:
- اکثر سازهای ایرانی و غربی به رطوبت شدید حساسیت دارند و ساز شورانگیز نیز یکی از آن سازها میباشد. در نتیجه سازتان را تا حدّ امکان از رطوبت به دور نگه دارید.
- از ساز خود در برابر شکستگی و تَرّک خوردگی محافظت نمایید زیرا در صورت بروز این اتفاقات، ساز شما به مرور زمان کیفیت خود را از دست داده و به جایی میرسد که دیگر قابل استفاده نیست.
- به طور میانگین، هر ۶ ماه یکبار سیم های ساز خود و هر ۱۸ ماه یکبار پوست ساز خود را تعویض کنید.
- پس از تمرین، سازتان را درون هاردکِیس قرار دهید.
- پیشنهاد میشود داخل هاردکیس ساز، چند پد رطوبت گیر وجود داشته باشد.
همه چیز درباره ساز دایره
