همه چیز درباره ساز سنتور

سنتور

سنتور یکی از خوش آواترین و قدیمی ترین ساز های ایرانیست که در گروه ساز های زهی زخمه ای قرار میگیرد که دارای صوتی شفاف بوده و برا تک نوازی و هم نوازی بسیار مناسب است .محدوده اوای سنتور حدود 4 اکتاو است که این ساز را جز گسترده ترین ساز های ایرانی قرار می دهد. در واقع در سنتور نوازی سیم ها توسط ضربات یک جفت “مضراب” یا “زخمه” به صدا در می آیند. سنتور دارای یک بدنه تمام چوب به شکل ذوزنقه است که ضلع بزرگ ان به سمت نوازنده قرار میگیرد روی جعبه ساز دو ردیف خرک قرار میگیرد که رایجترین نوع سنتور امروزی داری 9 خرک در هر ردیف است و سیم ها روی این خرک ها قرار میگیرند.

تاریخچه سنتور

از دوره های آشوری و بابلی (669 قبل از میلاد) تصاویر و حکاکی هایی به جا مانده که نشان می دهد در آن افراد سازی شبیه ذوزنقه و همانند سنتور را با یک طناب و یا نخ به گردن خویش آویخته اند و با آن می نوازند.

مشخص نیست سنتور ابتدا در کدام کشور استفاده می شده اما آنچه از شواهد حاکی است نشان دهنده آشنایی ایرانیان قبل از اسلام با این ساز بوده اند و به آن «کونار» می گفتند. عبدالقادر مراغه ای بعد از اسلام «ساز» یا «طوفان» را که شبیه سنتور امروزی بود معرفی کرد که تفاوت آن با سنتور بستن یک سیم برای هر صدا و کوک نمودن آن با جابه جایی خرکها بود.

قدمت آثار کشف شده نشان می دهد که این ساز از ایران به کشورهای دیگر منطقه راه یافته است و در دیگر کشورها به نام های مختلفی نامیده می شود مثلا در کشور چین آن را «یان-کین»، در اروپای شرقی «دالسی مر»، در انگلستان «باترفلای»، در آلمان و اتریش «مک پر»، در هند «سنتور»، در کامبوج «فی» و در امریکا «زیتر» می نامند البته این ساز در این کشورها با تفاوت هایی مورد استفاده قرار می گیرد. در بعضی نواحی ارمنستان و گرجستان ساز سنتور رواج زیادی دارد .

امروزه یان-کین یا همان سنتور چینی به عنوان ساز ملی چین شناخته می شود اما بر اساس دست نوشته های قدیمی در سلسله امپراتوری مین (سالهای 1368 تا 1644 هـ. م) به علت رفت و آمدهای زیاد بین چین و خاورمیانه، این ساز از طریق دریا از فارس به چین انتقال پیدا کرده است و ابتدا در استان ساحلی کانتون نواخته می شد و سپس به سراسر چین راه پیدا کرده است.

یکی از دانشمندان موسیقی ترکیه به نام رئوف یکتا بیگ در دایره المعارف لاوینیاک نوشته که سنتور از آلات موسیقی قدیم یهودیان است. در دایره المعارف موسیقی لاروس نیز آمده است که سنتور سازی بوده که یهودیان بسیار به آن علاقه داشته اند.

قبل از آغاز دوره قرون وسطی سنتور به اروپا راه پیدا نمود و افراد زیادی را مجذوب خود کرد . مسیحیان اروپایی که به موسیقی و هنر علاقه وافری داشتند به تکمیل این ساز پرداختند و سازهایی مانند پیانو که سلطان سازهاست از آن به وجود آمد.

اجزای تشکیل دهنده ساز سنتور

یک ساز سنتور به طور کلی از قسمت های مختلفی از جنس چوب و فلز تشکیل شده است:

• بدنه سنتور
• سیم سنتور
• خرک
• گوشی
• سیم گیر
• شیطانک
• آچار کوک
• مضراب

بدنه سنتور

بدنه سنتور که بزرگ ترین و اصلی ترین قسمت یک سنتور است یک جعبه چوبی بوده که خود از قسمت های مختلفی تشکیل شده است که معمولا از چوب درخت گردو ساخته میشود. بدنه سنتور که به جعبه رزونانس معروف است، از اجزای زیر تشکیل شده است:

صفحه رو

صفحه چوبی رویین سنتور بوده که خرک های سنتور روی این صفحه قرار گرفته و فشار سیم ها که ممکن است به حدود 200 کیلوگرم یا بیشتر برسد، را تحمل میکنند. بر روی صفحه روی سنتور معمولا دو گل زیبا به شکل بریده شده وجود دارد. برخی به اشتباه فکر میکنند که که صدای سنتور از داخل جعبه و از این گل ها به گوش میرسد که تصور اشتباهی است. ما در طراحی سنتور آرزو و آرزو ویژه جهت جلوگیری از ورود رطوبت به ساز این گل ها را بر روی صفحه حکاکی نموده تا جنبه زیبایی حفظ شده و همچنین این طرح نقش کارآمدی باشد.

صفحه زیر

صفحه زیرین ساز که وقتی سنتور را روی میز سنتور یا زمین قرار میدهیم، این قسمت با آن در تماس قرار میگیرد.

کلاف

قسمت دور سنتور که به شکل یک ذوزنقه است را کلاف سنتور می گوییم. کلاف از 4 ضلع تشکیل شده که بر روی ظلع سمت راست گوشی های سنتور قرار میگیرند.بر روی ضلع سمت چپ کلاف سیم گیر ها نصب میشود. ضلع جلویی و کوچکتر ساز به پیشانی سنتور معروف است. شایان ذکر است که برخی سازندگان به جهت اینکه سازهای آنان به راحتی قابل تشخیص باشد، بر روی ضلع کوچک تر کلاف(پیشانی سنتور) معمولا یک طرح خاصی اعمال میکنند. سنتورهای سطح پیشرفته ساخته ی داوود شیرازی مانند سنتور مدل الماس و گوهر نیز با یک پلاک دایره ای طلایی رنگ و لوگوی داوود شیرازی بر روی پیشانی سنتور قابل مشاهده است. همچنین قابل ذکر است که در طراحی سنتی سنتور در ایام قدیم یک سوراخ بر ضلع بزرگ تر کلاف به نام سوراخ کلاف وجود داشته است که اکنون نیز برخی سازندگان بر روی سنتورهای خود قرار میدهند. اما در طراحی سنتورهای پژوهشکده سنتور این سوراخ حذف گردیده تا از ورود رطوبت(که برای سنتور مانند سم است) به داخل بدنه سنتور جلوگیری شود.

پل

پل ها درون جعبه سنتور قرار دارند که در واقع مانند ستون های استوانه ای هستند که روی صفحه زیر قرار گرفته و فشار صفحه روی سنتور را تحمل میکنند. جاگذاری این پل ها در سنتور بسیار حساس و تعیین کننده در کیفیت صدای سنتور هستند.

سیم سنتور

یکی از مهم ترین اجزای بسیاری از سازهای موسیقی ایرانی و حتی جهان مانند سنتور، پیانو، تار، سه تار، گیتار، کمانچه، دوتار، چنگ، تنبور، ویولن، قانون، عود و ... سیم ها هستند که معمولا با زدن ضربه روی آن ها نت های موسیقی شنیده میشود. در سنتور نیز سیم ها نقش خیلی پر رنگی دارند. برای مثال در یک سنتور نه خرک 72 عدد سیم وجود دارد! دو نوع سیم در سنتور وجود دارد که جنس و رنگ آن ها با هم متفاوت است. 36 عدد سیم زرد و 36 عدد سیم سفید. سیم های زرد قسمت بم ساز بوده و سیم های سفید وظیفه ی به صدا در آوردن نت های زیر را دارند.

خرک سنتور

بر روی صفحه سنتور و به زیر فشار سیم ها، اجسام زیبایی میبینیم که کمی شبیه مهره های شطرنج هستند :) این ها خرک نام دارند که از جنس چوب بوده و فشار سیم ها را تحمل میکنند. روی قسمت بالایی خرک یک مفتول کوچک قرار گرفته تا سیم با چوب برخورد نکرده و در واقع با فلز تماس داشته باشد. سنتورهای نه خرک، ده خرک، یازده خرک و دوازده خرک همان طور که مشخص است دارای دو ردیف از این تعداد خرک هستند.

گوشی سنتور

با چرخاندن گوشی ها در هر سازی مانند سنتور میتوان سیم ها را کوک کرد که در واقع با شل و سفت کردن سیم ها میتوانیم نت مورد نظر را ایجاد کنیم. در سنتور گوشی ها که از جنس فولاد ضد زنگ هستند، در داخل کلاف سمت راست سنتور قرار گرفته اند. کوک کردن سنتور با استفاده از وسیله ای به نام آچار کوک انجام میشود. گوشی های قدیمی و معمولی سنتور در چوب میچرخیدند که این باعث میشد پس از مدتی کارایی خود را از دست داده و نوازنده نتواند به صورت دقیق و راحت سنتور خود را کوک کند. اما با پیدایش گوشی های نسل جدید سنتور با نام «روان کوک» که سیم سنتور را نچرخانده و فقط عقب جلو میکنند، کوک کردن سنتور بسیار راحت تر و دقیق تر شده است.

سیم گیر سنتور

جهت نگه داشتن سیم ها در سمت چپ کلاف سنتور از دید نوازنده، درون سوراخ هایی مفتول های کوچکی فرو رفته که وظیفه نگه داشتن سیم را دارند. سیم سنتور معمولا با یک گره قلابی بافته شده و به سیم گیر سنتور متصل میشود.

شیطانک سنتور

دو قطعه چوب باریک با طول بلند اما ارتفاع کم به طول ذوزنقه اند که در طرفین راست و چپ صفحه رویی سنتور چسبانده شده اند و روی آن شیار کم عمقی وجود داشته که یک مفتول درون آن قرار میگرد تا به مانند قسمت بالایی خرک سیم بر روی این مفتول تماس داشته باشد.

آچار کوک سنتور

همان طور که در بالا اشاره شد جهت کوک کردن سیم های سنتور به یک ابزار کوچک به نام آچار یا کلید کوک نیازمندیم. آچار کوک گوشی های معمولی سنتور به شکل یک T انگلیسی بوده تا با آن بتوان گوشی های معمولی که به سختی چرخانده میشوند، را چرخاند. اما آچار کوک روان کوک در اندازه ی کوچک تر بوده و با استفاده از آن میتواند به روانی گوشی ها را چرخاند.

مضراب سنتور

سنتور سازی زهی مضرابی است که با وسیله ای به نام مضراب نواخته میشود. مضراب سنتور دو قطعه چوبی بوده که بر سر آن که بر روی سیم ها اصابت میکند، معمولا نمد چسبانده شده تا صدای لطیف تری تولید گردد. معمولا آموزش سنتور با نحوه گرفتن مضراب توسط هنرجو آغاز شده که جزیی از نحوه قرار گیری و فیزیک نوازنده پشت سنتور(اکول نوازندگی) است.

انواع سنتور

سنتور سل کوک و لا کوک (که تنها یک پرده بالاتر کوک میشود) از رایجترین سنتورها در ایران به شمار می رود ولی انواع دیگری هم وجود دارد که از نظر ابعاد کلاف و تعداد خرک ها و…متفاوت هستند: مانند سنتور های 11،10 و 12 خرک.
انگیزه استفاده از این نوع سنتورها بر اساس سلیقه و امکان اجرای چند دستگاه در یک مرحله کوک سنتور برای نوازندگان بوجود می آید. این سنتورها که دارای خرک های بیشتر و در نتیجه سیم ها و امکان دربرگیری بیشتر نت ها هستند به روش متفاوتی نسبت به سنتورهای معمول کوک میشوند.
از انواع دیگر سنتورها میتوان به سنتور سی کوک (که دارای ابعاد کوچکتر و صدای زیرتر است) و سنتور کروماتیک (که برای اجراهای ارکستری به کار میرود و به جای 4 سیم روی هر خرک 3 سیم قرار دارد) اشاره کرد.

نت نويسی براي سنتور

نت علامتي است كه صداهاي موسيقي به وسيله آن مشخص و نوشته مي شوند. نت ها با اسامي « دو - ر - مي - فا - سُل - لا - سي » نامگذاري مي شوند. الفباي موسيقي از هفت نت تشكيل مي شود و براي نگارش آنها از دو سيستم مي توان استفاده كرد. سيستم اول:
Do - Re - Mi - Fa - Sol - La - Si
و سيستم دوم
C - D - E - F - G - A - B
مي باشند. در كشور ايران از سيستم اول استفاده مي شود.

پنج خط حامل: پنج خط افقي با فاصله هاي معين و موازي هستند كه نت ها در رو و لابه لاي آنها قرار مي گيرند. با نام هاي مشخص و شماره گذاري خطوط. همچنين فواصل از پايين به سمت بالا مي باشند.

در سمت چپ خطوط حامل علامت كليد سُل قرار مي گيرد كه نام و موقعيت صداي نت ها را معين مي كند. در موسيقي كليدهاي مختلفي به كار برده مي شوند اما براي نت نويسي سنتور فقط از كليد سُل استفاده مي شود و بدين ترتيب نتي كه روي خط دوم حامل قرار مي گيرد سُل ناميده مي شود و بقيه نت ها نسبت به نت سُل شناخته مي شوند.

نوازندگی سنتور

نوازندگی سنتور با دو چوب نازک که به آنها «مضراب» گفته می شود، انجام می شود. مضراب ها در گذشته بدون نمد بودند ولی اکنون بیش تر به مضراب ها نمد می چسبانند که باعث نرمتر شدن و کم زنگ تر شدن آوای سنتور می شود. در اکثر اوقات، نوازنده باید با هر یک از مضراب ها، نت متفاوتی را اجرا کند (به ویژه در برخی از چهارمضراب ها که بیش تر پایه قطعه با دست چپ و ملودی با دست راست اجرا می شود). به همین دلیل نوازندگی این ساز علاوه بر چابکی دست ها، به تمرکز ذهن نیز نیاز دارد که تنها با آزمون فراوان بدست می آید. سنتور سازی است که اگر نوازنده بر آن چیره شود، می تواند با آن کارهای زیبا و ماندگاری بیافریند. این ساز به خوبی توانایی تک نوازی و هم نوازی را دارا می باشد.

برابر نیمی از زندگانی آزمون سنتورنوازان، به کوک کردن آن می گذرد. چون کوبه های مداوم مضراب روی سیم ها و تأثیر گذاری نم و گرما روی چوب و سیم ها کوک را به هم می زند و ۷۲ سیم باید مرتب کوک یا هم خوان شود، از این رو سنتور، سازی شناخته می شود که همراه با زیبایی، بسیاری از پیامدهای پزشکی می تواند روی آوا و کوک آن تأثیر بگذارد و حتی نوازنده های ماهر را برای یک کوک دلخواه ناکام می گذارد.

چگونه صدای خوانندگی خود را پیدا کنیم؟