فرش و قالی یکی از ارزشمندترین و پر زحمت ترین صنایع دستی کشورمان می باشد که از سالیان بسیار دور مورد توجه بسیاری از افراد واقع شده بود. در زمان های قدیم برای تهیه ی زیر انداز انواع گلیم ها و قالیچه ها را در منزل می بافتند و برخی از افراد با فروش این قالی ها امرار معاش می کردند. البته امروزه نیز کارگاه های بسیاری را در هر شهری از کشورمان می توانید مشاهده کنید که به کار فرش بافی و بافندگی مشغول هستند.
فرش یکی از صنایع ملی کشور ایران می باشد که در کل دنیا از معروفیت و مشهوریت بسیار بالایی برخوردار بوده و به عنوان یک برند ایرانی شناخته می شود. فرش ایرانی از قسمت های بسیار متفاوتی تشکیل شده است که از جمله آن می توان به ترنج ، متن و حاشیه فرش اشاره کرد.
حاشیه فرش
حاشیه فرش به نوارها و قسمت های باریک و پهن اطراف فرش اطلاق می شود که در انواع فرش های مختلف ، سایز و مدل های آن متفاوت خواهد بود. اکثر فرش های ایرانی دارای حاشیه می باشند و شما کمتر فرشی را می توانید بدون حاشیه مشاهده نمایید. حاشیه فرش باعث زیباتر به نظر رسیدن فرش و قسمت های ترنج و متن خواهد شد و به همین دلیل طراحان و نقاش های فرش همیشه گزینه ی حاشیه را در نقشه های خود رعایت کرده و به کار برده اند. خود حاشیه نیز از قسمت های گوناگونی تشکیل شده است که در بخش های بعدی در مورد آن صحبت خواهیم کرد. به طور کلی می توان گفت حاشیه ۳۰ الی ۴۰ درصد یک فرش را شامل می شود که این امر نشان دهنده ی اهمیت وجود حاشیه در فرش ها و قالی ها می باشد.
حاشیه در شکل معمول و سادهی خود سه بخش دارد: یک حاشیه اصلی و دو حاشیه فرعی هریک از این سه حاشیه نیز خود از چند بخش باریک و یا پهن تشکیل می شود که گاهی باریکه هایی نیز آنها را دربرمی گیرد. در قالی کرمان به طور معمول حاشیه از یک حاشیه ی میانی و دو تا چهار حاشیه ی کناری تشکیل می شود. حاشیه ها و بیشتر حاشیه ی اصلی را بویژه در قالیهای به اصطلاح پرکار با نگاره های گوناگون تزئین می کنند که یا هماهنگ با نقش مرکزی است و یا در تضاد با آن. تزئین، گاه «سنتی» است یعنی با کمک گلهای شاه عباس همراه گردش اسلیمی و گاه تشکیل شده از کتیبه، قاب، ستاره، لوزی، تاکهای پیچان و نقشهای انتزاعی حیوانها و دیگر نگاره ها، از خطهای «نسخ»، «نستعلیق» و بیشتر «کوفی » نیز برای تزئین حاشیه بویژه حاشیه قالیهای جانماز و سجاده بهره گیری می کنند و این تزئین گاه به صورت آیاتی از کلام الله مجید است.
نقشهای حاشیه ی بزرگ و کوچک با هم یکی نیستند. در برخی از طرحها نیز برای حاشیه از نگارههای متن ولی با ترکیبهای تازه بهره می گیرند. در طرح فرشهایی که نمایندهی شیوهی کار یک کانون بافندگی است به طور معمول از نگارههای ویژه ای برای حاشیه از سویی، می تواند نموداری برای نشان دادن شیوهی بافت و کانون بافت فرش باشد. برخی از طرحها مانند طرح سبزی کار، گاه با حاشیه و گاه بی حاشیه بافته می شود. در طرحهایی بر اساس سنت قالیبافی «صفوی» حاشیه های کوچک، ساده بافته می شود و در طرحهایی مانند طرح «گلدان»، حاشیه باریک، نقش می شود. نسبتی برای حد فاصل نقش مرکزی و حاشیه ها وجود دارد. همچنان که میان پهنا و باریکی حاشیه های اصلی و فرعی، در این نسبت، از جمله، پهنای حاشیه های باریک مساوی پهنای حاشیه میانی و پهنای مجموعه حاشیه ها به اندازه یک ششم پهنای فرش است. ولی این نسبتها گاهی ندیده گرفته می شود و حاشیه ها چه اصلی و چه فرعی پهن تر از حدمعمول نقش می شود.
نقش های مورد استفاده در حاشیه
طراحان با توجه به مدل و نوع فرشی که قرار است بافته شود، نقش های متنوعی را در حاشیه مورد استفاده قرار می دهند. باید تناسب و تجانسی بین حاشیه با قسمت های دیگر آن به وجود بیاید. در غیر این صورت فرش زیبایی و جذابیت اصلی خود را از دست می دهد. برای مثال اگر متن فرش شما دارای گل های بزرگ و منظره هایی از طبیعت باشد ، بایستی حاشیه نیز با این نقش همگونی داشته باشد.
وجود حاشیه در فرش سبب می شود که قسمت متن فرش به خوبی جلوه کرده و نظر هر ببینده ای را به سوی خود جذب کند. انواع فرش های مختلف با توجه به فرهنگ هر شهری ، در شهرهای مختلف ایران بافته می شود. که هر یک از این فرش ها نیز اصول و قواعد بسیار خاصی را در فرش و حاشیه های فرش پیاده می کنند و استادان این زمینه با مشاهده کردن طرح و نقشه ی فرش می توانند به اصالت فرش بافته شده پی ببرند.
رنگ حاشیه فرش
رنگ و رنگ آمیزی حاشیه نیز از مهمترین موضوعات مورد بحث در فرش می باشد. که بایستی رنگ آن به صورتی باشد. تا بتواند خود را از قسمت متن جدا کرده و به چشم مشتریان بیاید. معمولاً طراحان و نقاش ها سعی می کنند تا رنگ قسمت حاشیه را با قسمت متن مجزا کنند. هم چنین ترجیح می دهند. تا رنگ قسمت حاشیه با ترنج یکی باشد. در این صورت جذابیت فرش و رنگ بندی آن بسیار زیبا و شگفت انگیز می شود. همان طور که گفته شد حاشیه نیز از قسمت های مختلفی تشکیل شده است. برخی از طراح ها به این معتقدند که بایستی. رنگ بندی این بخش ها نیز با هم متفاوت باشد. برای مثال حاشیه کوچک ، رنگ متفاوتی را نسبت به حاشیه بزرگ داشته باشد. که این امر سبب می شود حاشیه بزرگ به شکل بهتری دیده و نمایان شود.
ارتباط رنگ و طرح حاشیه فرش
رنگی که برای حاشیه فرش انتخاب می کنیم باید ویژگی های خاصی داشته باشد. یکی از این ویژگی ها تمایز است.یک طراح یا بافنده باید رنگی را برای حاشیه انتخاب کند تا بعد از بافته شدن فرش، حاشیه از متن به خوبی تشخیص داده شود (جدا شود).اگر رنگ درستی را برای حاشیه فرش انتخاب نکنیم، حاشیه و متن به هم آمیخته می شوند و طرح و رنگ بندی نازیبایی را شاهد خواهیم بود.شاید برای شما سوال باشد که آیا باید رنگ بندی هر کدام از حاشیه ها متفاوت و متمایز باشد؟ جواب بله و خیر است.یعنی بستگی دارد، اما نظر قاطع برخی اساتید این است که برای ایجاد زیبایی بیشتر در یک فرش، باید حاشیه میانی و کناری را از هم جدا کنیم و در نتیجه رنگ های متفاوتی به آن ها دهیم.
ارتباط بین حاشیه با متن فرش
در بخش های قبلی نیز به این مورد اشاره شد. که بایستی رابطه و ارتباط خاصی بین حاشیه و متن فرش وجود داشته باشد. معمولاً از نقش و نگارهای شاه عباسی ، کتیبه و لوزی ها در حاشیه فرش ها استفاده می شود. طراح های ماهر در این زمینه تراکم نقش های متن و حاشیه را با یک تناسب بسیار دقیقی انجام می دهند. به طوری که شما نمی توانید. یک فضای خالی چند سانتی متری در فرش بافته شده پیدا کنید. البته نقش بافنده نیز در این موضوع غیر قابل انکار می باشد و با نور چشم خود آثاری را خلق می کنند. که واقعاً بی نظیر و شگفت انگیز هستند. به خصوص در فرش های ابریشمی که تعداد گره های زده شده بیشتر و ریز می باشند. و صبر و زمان زیادی را برای بافت یک فرش صرف می کنند.
رابطه حاشیه و طرح اصلی فرش
در بخش های قبل متوجه شدیم که حاشیه یک فرش رنگ های گوناگونی به خود می گیرد، اما باید دقت کنیم که این رنگ بندی ترکیب فرش را بر هم نزند.
یعنی باید تناسب بین متن و حاشیه از نظر رنگ و طرح حفظ شود. معمولا در انتخاب رنگ حاشیه رنگ های تیره تری را بر می گزینند و رنگ های روشن در متن خودنمایی می کنند.
درباره طرح باید این طور بگوییم که هر دو قسمت متن و حاشیه فرش طرح های زیبایی دارند اما اگر تراکم و تناسب رعایت نشود، یک فرش با الگوی کلی نازیبا به وجود می آید.
بنابراین لازم است تا تناسب و توازن برقرار شود سپس به موضوع تراکم توجه شود (تراکم یعنی میزان استفاده از طرح در یک سانتی متر مربع).
قسمت های مختلف حاشیه
افرادی که در کار بافندگی فرش هستند ، بایستی به صورت دقیق و حساب شده حاشیه های فرش را ببافند. چرا که در غیر این صورت حاشیه حالت اصلی خود را از دست خواهد داد. و به اصطلاح عامیانه کج و کوله خواهد شد. طراحان برای زیبایی حاشیه قسمت های مختلفی را برای آن در نظر گرفته اند. از جمله قسمت های مختلف حاشیه می توان. به موارد زیر اشاره کرد :
حاشیه اصلی
در برابر حاشیه ی فرعی. پهن ترین حاشیه که به طور معمول دو یا چهار حاشیه ی باریک (فرعی) در دو سوی آن نقش می شود که حاشیه های فرعی را گاهی نیز به نام نوآوری حذف می کنند. حاشیه ی اصلی پهن تر از حاشیه ی باریک است و پهنای حاشیه های باریک بویژه در طرحهای لچک ترنج باید مساوی پهنای حاشیه اصلی باشد ولی حاشیه ها را چه اصلی و چه فرعی گاهی پهن تر از معمول نقش می کنند در کرمان، حاشیه ها اگر شامل ۵ نوار باشد به صورتی نقش می شود که پهنای حاشیه ی اصلی دو برابر پهنای مجموع حاشیه های فرعی باشد. فاصله ی میان حاشیه های اصلی و فرعی گاه ساده و بی نقش است و گاهی تزیین شده با نقشهای گوناگون.
نگاره های حاشیه ی اصلی که در برخی طرحها نقش گل و اسلیمی و یا قاب است به طور معمول برجسته تر و بزرگتر از نگاره های حاشیه های فرعی را کوچک می بافند تا چشمگیر نباشد و مانع جلوه ی نقشه ای حاشیه ی اصلی نشود. خط های مرزی حاشیه ی اصلی گاهی راست است و گاهی کنگره ای و گاهی پیچ و خمهای متفاوتی دارد که از خط حاشیه های فرعی در یک سو یا دو سوگذر کرده و در نقش آن پیشروی می کند.
حاشیه ای که به شمار دو، چهار یا شش در دو سوی حاشیه ی اصلی نقش شود. در برخی از طرحهای ریزه ماهی لچک ترنج، این شماره به ۲۲ نوار می رسد. گاهی همه ی حاشیه ها و گاهی تنها یک حاشیه و آن هم اصلی آن را می بافند و حاشیه های فرعی را به نام نوآوری حذف می کنند. حاشیه ی فرعی باریکتر از حاشیه ی اصلی است و به طور معمول حاشیه های باریک مساوی پهنای حاشیه ی اصلی طرح می شود ولی این ترتیب همیشه دیده نمی شود و حاشیه ها چه اصلی و فرعی پهنتر از معمول نقش می شود. فاصله میان حاشیه های اصلی و فرعی گاه ساده و گاه تزئین شده با نقشهای گوناگون نگاره های حاشیه ی فرعی به طور معمول کوچک نقش می شود تا نقشهای حاشیه ی اصلی بتواند جلوه گری کند و این نگارهها از نقش های گوناگون است و گاهی نیز نقطه و یا خط هایی زیگزاگ مانند شبیه آنچه که در سجاده های بلوچ دیده می شود به کار می برند.
حاشیه کناری فرش
حاشیه های کناری در هر دو طرف حاشیه میانی واقع شده اند که از نظر اندازه هم در حدود نصف حاشیه میانی می باشند و دارای طرح ها و نقش و نگارهای بسیار ریز و کوچکی هستند. هم چنین رنگ بیشتر حاشیه های کناری در مقایسه با حاشیه میانی متفاوت بوده و جذابیت زیادی را به قسمت حاشیه فرش و خود فرش بخشیده است. طرح و نگاره های این قسمت با توجه به منطقه ای که فرش در آن جا بافته می شود. بسیار متفاوت خواهد بود برای مثال در فرش های تبریزی از نقش های گل های ریز و به هم پیوسته در حاشیه کناری استفاده می کنند. هم چنین بایستی به این موضوع اشاره کرد که حاشیه کناری یکی از اولین قسمت های بافت یک فرش می باشد که بافنده در شروع فرش آن را می بافد.
حاشیه میانی فرش
بعد از حاشیه های کناری نوبت به حاشیه میانی می رسد. که از مهمترین قسمت های حاشیه بوده. و دارای طرح و نقش های بسیار زیبایی می باشد. شما می توانید طرح های بسیار متنوع و بی نظیری را در قسمت حاشیه مشاهده نمایید. حاشیه میانی به وسیله نوارهای خیلی ظریف از قسمت حاشیه های کناری مجزا شده. و خودنمایی می کند. طراح ها نقش های تکراری و پیوسته به هم را در قسمت حاشیه میانی به کار می گیرند. و شما می توانید یک نقش را به صورت تکراری در طول فرش مشاهده کنید و بی شک رنگ این قسمت ها با دیگر بخش های فرش متفاوت خواهد بود.
حاشیه ترکمنی
حاشیه های ترکمنی از طراحی و مشهوریت بسیار خاصی برخوردارند. هم چنین فرش های ترکمنی در داشتن تنوع طرح زبان زد فرش های ایرانی هستند. طراح های ترکمنی در نقش و نگاره های خود سعی کرده اند آداب و رسوم و فرهنگ ترکمن نشین ها را نقاشی کنند که نیز از این قاعده مستثنی نمی باشد. معمولاً از اشکال هندسی در ترکمنی استفاده می شود که این امر منحصر به فرش های ترکمنی بوده و شما با مشاهده ی آن می توانید حدس بزنید که این حاشیه مربوط به کدام منطقه از ایران می باشد.
اشکال هندسی ، زیبایی بسیار خاصی را به بخشیده و بافت. آن نیز بسیار راحت تر و سریعتر می باشد. البته در برخی از فرش های ترکمنی اندازه و سایز حاشیه بیشتر می باشد. و در برخی دیگر هم بسیار کوچک است. که این موضوع کاملاً به نظر و علاقه ی طراح بستگی دارد. و شما می توانید با توجه به علاقه و سلیقه ی خود یکی از انواع مختلف آن را خریداری و تهیه نمایید.
حاشیه سر خود
حاشیه های سر خود بیشتر در فرش ها و های کرمانی رواج دارد. که مختص این منطقه بوده. و بسیار زیبا و بی نظیر می باشد. در حاشیه های سر خود معمولاً از طرح های شاخه پیچ و گل های سه گانه ، بته جقه و مادر و بچه استفاده می کنند. که جلوه بسیار مستقل و شگفت انگیزی را به فرش می بخشد. از این مدل فرش ها بیشتر برای تزیینات استفاده می شود. و شما می توانید. در هر خانه ی کرمانی یک فرش از این مدل را آویزان بر روی دیوار مشاهده نمایید. هم چنین برخی از سفره خانه ها و هتل ها نیز برای جلوه نمایی از این مدل فرش ها استفاده می کنند. هم چنین بیشتر حجم این گونه فرش ها به کشورهای خارجی صادر می شود. و فروش بسیار خوبی را نیز دارند.
حاشیه ایلی
حاشیه ی فرشهایی که با طرحهای ایلی و هندسی بافته می شود. نگارهی حاشیه ی بزرگ این گونه فرشها به طور معمول قابهایی است که «چای دانی» نام دارد و با گل و برگهایی ویژه طرح «ماهی درهم » و اسلیمی های شاخه شکسته تزئین می شود و نقش همهی نگاره ها نیز با خطهای شکسته است.
حاشیه شکسته
به حاشیه سر خود گفته می شود که بر اساس نقش خود، حدود آن با خطهای مستقیم مشخص نمی گردد. در قالیچه های بولوردی حاشیه ای به کار می رود که به علت نگاره ی شاخه و برگ شکسته ی آن، به آن حاشیه ی شکسته می گویند.
کتیبه ای
حاشیه ای با تزیین معروف به کتیبه ای. در این گونه تزیین، ترنجهای کوچک با فاصله های قرینه، در میان حاشیه ی اصلی نقش می شود، با نگارهی دسته گل در درون هر ترنج و نقش گل سرخ و برگهای تزیینی در فاصلهی ترنجها.حاشیه های کوچک با ردیف نگاره های کتیبه تزیین می شود. هر کتیبه را، یک گل، از کتیبه ی دیگر جدا می کند.
حاشیه توسباغه
حاشیه ای با نگارهی توسباغه . توسباغه به آذری یعنی لاکپشت. طرح هراتی همیشه به همراه حاشیه ی توسباغه است. به حاشیه ی توسباغه، لاکپشتی و در هریس «بالوق شاماما» می گویند.
حاشیه هراتی
به حاشیه ی توسباغه که همیشه در طرح هراتی دیده می شود حاشیه هراتی نیز گفته می شود. در این نقش، حاشیه ی اصلی با نگاره شاخه تاک خمیدهی متقاطع که در محل تقاطع با گلهای بزرگ شاخه اسلیمی آرایش شده باشد و همچنین نگاره توسباغه دیده می شود.
حاشیه دسته گلی
حاشیه ای که در آن نگاره هایی نقش می شود که می توان آن را مانند دسته گلی دانست. حاشیه ی دندان موشی حاشیه ای که در آن نگاره دندان موشی به کار رفته باشد.
نقش قفقازی حاشیه
تزیین حاشیه ی بزرگ و کوچک با نقش های هندسی گل و دیگر نگاره ها و خطهای شکسته. نگاره های هندسی حاشیه و نظم آنها از ویژگی فرشهای طرح قفقازی است.
حاشیه قوبا
به نقش قفقازی حاشیه ی قوبا نیز گفته می شود. قوبا اسم شهری قدیمی نزدیک اندیجان در « فرغانه» بود که در قرن چهارم ه. ق رونق داشته است. شاید زادگاه این طرح در قوبا بوده است. به طرح قوبا در آذربایجان داشلی قوبا نیز می گویند.
حاشیه افشان تکراری (بندی)
نقشه ای که در آن، نقش اصلی حاشیه ی بزرگ نگاره هایی است از حشره و برگهای گوناگون. در این طرح، نقشهی متن به گونه ای در حاشیه های باریک و پهن تکرار می شود.
حاشیه طرح سلسله ای ترنجدار
در این طرح که از بته دوزی کرمان گرفته شده است نقش حاشیه ی بزرگ با نگارهی سروهایی است که به صورت بته جقه در آمده است و همچنین اسلیمی، دسته گل، گل و برگ. نقش گلها و دسته گلها از حاشیه به صورت طره در متن پیشرفته است.
حاشیه طرح هراتی
حاشیه ای که بر اساس نگاره های حاشیه ی ایلی اما با دگرگونی هایی، تزئین یافته باشد. این گونه حاشیه افزون بر فرشهایی با طرح ریزه ماهی لچک ترنج، ماهی درهم فراهان)...، در برخی فرشهای بیجار، تبریز و همدان دیده می شود.
حاشیه اراک
حاشیه ی بزرگ ترکیبی از نگارهی برگهای نخل و اسلیمی ها. اراک در زمان قاجاریه بزرگترین مرکز قالیبافی ایران بود. ولی بازرگانان و دلالها برای فروش بیشتر فرش این محل، انتخاب طرح و رنگ آن را خود به عهده گرفتند. در نتیجه فرش اراک از ویژگی سنتی خود جدا شد و جنبهی تجارتی به خود گرفت.
حاشیه کنگرهدار
در حاشیه های باریک گلهای کوچک هندسی، مانند حلقه های زنجیر، پیوسته به هم است. در حاشیه ی پهن؛ گاهی ترکیب تازه ای از نگاره های زمینه و یا نگاره فرش هایی با طرح گلدانی دیده می شود.
حاشیه سرابندی
حاشیه ای که نقش آن خط های راه راه است با نگاره هایی از برگ مو و بته جقه هایی با شکوفه های ریز که حاشیه های کوچک را تزیین می کند. از این نقش گاهی به گونه ای مثلا به صورت نقش چند حاشیه باریک با خط های جناقی در کنار حاشیه اصلی پیروی می شود.
حاشیه کشکولی
نقشه ای برای حاشیه. حاشیه بزرگ تشکیل شده است از نگاره های دو قاب کوچک و بزرگ که در کنار هم به طور «یک در میان» نقش می شود. قاب کوچک هشت پر است و نقشه ایی از گلهای ریز آن را در برگرفته که نقش های بزرگ یادآور «کشکول درویش» است.
طرح گوبلن در حاشیه
طرحی با ردیف خطهای پهن و کوتاه که به فاصله های منظم از هم نقش می شود. دو سر هریک از خطها، خمیدگی اندک و نامتقارنی دارد. فاصلهی خطها و درون خمیدگی ها با نقش گل تزئین می شود.
چرم دوزی دور فرش چگونه انجام می شود؟
