سنتور یکی از خوش آواترین و قدیمی ترین ساز های ایرانیست که در گروه ساز های زهی زخمه ای قرار میگیرد که دارای صوتی شفاف بوده و برا تک نوازی و هم نوازی بسیار مناسب است .محدوده اوای سنتور حدود 4 اکتاو است که این ساز را جز گسترده ترین ساز های ایرانی قرار می دهد.
در واقع در سنتور نوازی سیم ها توسط ضربات یک جفت “مضراب” یا “زخمه” به صدا در می آیند.
سنتور دارای یک بدنه تمام چوب به شکل ذوزنقه است که ضلع بزرگ ان به سمت نوازنده قرار میگیرد روی جعبه ساز دو ردیف خرک قرار میگیرد که رایجترین نوع سنتور امروزی داری 9 خرک در هر ردیف است و سیم ها روی این خرک ها قرار میگیرند.
در دوره ساسانیان موسیقی و موسیقی دانان اهمیت بسیاری یافتند و در بین مردم و حاکم ها دارای مقام بالایی بودند به همین سبب رشد و شکوفایی موسیقی و ابتکارات زیاد برای ساخت ساز های مختلف در این دوره مشهود است. مسعودی در کتاب خود ساز هایی را با عنوان کثیر الاوتار یاد میکند که عبارت اند از: عود، چنگ ، زنگ مزمار ، تنبور، نای و سنتور.
سنتور به شکل امروزی حدود 150 سال (قاجار) است که بوجود آمده و پیش از آن به صورت جعبه ای ذوزنقه شکل بوده که به روی آن تارهای از زه قرار داشت. جنس این زه ها از روده گوسفند بود که طی فرایند هایی تابیده و خشک میشدند. اما بعد ها این ساز تکمیل شد و برای سیم ها از فلز استفاده شد.
برخی از نوشته ها ابداع سنتور اولیه را به فارابی نسبت میدهند اما حفاری های باستانی گواه بر آن است که در زمان تمدن بابلیان از سازی مانند سنتور استفاده میشده که توسط بندی که روی گردن قرار میگرفت نوازنده میتوانست آن را به صورت ایستاده بنوازد.
در ساختار این ساز، اجزای زیادی وجود دارند که لازم است با آنها آشنا شوید. زیرا همکاری تمامی این اجزا با همدیگر، سبب خلق صدای دلنشین و فوق‌العاده این ساز میشود.
همانطور که از ظاهر منظم و هندسی این ساز مشخص است، این ساز به شکل ذوزنقه طراحی شده است. بلندترین ضلع موازی ساز نزدیک به نوازنده است و دو ضلع برابر، باعث ایجاد نت‌های مختلف در این ساز می‌شوند. بلندترین ضلع سنتورهای معمولی حدود 90 سانتی‌متر و کوچک‌ترین ضلع آن، حدودا 35 سانتی‌متر می‌باشد. هم‌چنین طول اضلاع مورب نیز حدود 38 سانتی‌متر است. ارتفاع این ساز در حالت معمول نیز حدود 8 تا 10 سانتی‌متر است.
تمام سطح جعبه سنتور از چوب گردو یا سرو معمولاً ساخته میشود. البته چوب اصلی ساخت کلاف یا چهار چوب ساز، فوفل آزاد است، اما به دلیل کمیاب بودن این چوب در ایران، در بیشتر سنتورها از همان چوب گردو استفاده میشود. هم‌چنین روی سطح ساز دو حفره به شکل گُل وجود دارد که علاوه بر زیبایی ظاهری ساز، در نرمی، لطافت و شفاف شدن صدای این ساز نیز نقش مهمی دارند. جالب است بدانید که محدوده صدادهی این ساز کمی بیش از 4 اکتاو است و از این نظر یکی از گسترده ترین سازهای ایرانی محسوب میشود.
بدنه
سیم ها
خَرَک
گوشی ها
سیم گیر
شیطانک
گل‌ها
مضراب
از لحاظ فنی ساز دارای 72 سیم و 18 خرک می‌باشد که از روی هر خرک، 4 سیم عبور کرده و از یک طرف به گوشی‌ها و از طرفی دیگر، به سیم گیرهای ساز متصل می‌شوند. جنس سیم‌ها نیز معمولاً از نیکل و برنج تهیه شده‌اند. در برخی موارد نیز، ممکن است تعداد خرک‌های این ساز افزایش پیدا کند که در این صورت، گستره‌ی صوتی ساز نیز بیشتر خواهد شد.
یکی از کارهای سخت و زمان‌بر، کوک کردن این ساز است. در سنتورهای امروزی چهار رشته سیم از روی هر خرک عبور کرده است که باید دقیقاً یک صدا کوک شوند. در صورتی که یکی از این چهار سیم اگر روی یک خرک صدایش با بقیه متفاوت باشد، صدای آن نت کاملاً اشتباه میشود.
هر سیم در ضلع راست ساز به یک گیره به نام «گوشی» پیچیده شده است. این گوشی توسط وسیله‌ای به نام «چکش» یا «کلید» سنتور، قابلیت چرخش دارد. با این کار شما می‌توانید طول سیم را تغییر دهید و بسامد آن نیز تغییر پیدا کند. در طرف دیگر نیز هر سیم توسط یک قلاب به زائده‌ای به نام «سیم گیر» متصل میشود.
سیم‌های این ساز نیز به دو دسته سیم های سفید که از آلیاژ نیکل برای تولید صداهای زیر و سیم های زرد از آلیاژ برنج برای تولید صداهای بم ساخته شده‌اند، تقسیم می‌شوند. سیم های سفید بر روی خرک های سمت چپ و سیم های زرد بر روی خرک های ردیف راست به تناوب قرار گرفته‌اند. جالب است بدانید که تا 100 سال گذشته، سیم مفتولی به صورت امروزی وجود نداشت. به همین دلیل سازندگان ساز سنتور، از روده گوسفند به عنوان سیم استفاده می‌کردند.
شما باید پیش از انتخاب سنتور، سبک مورد علاقه خود را بشناسید، با استاد موسیقی مشورت کرده و سپس اقدام به خرید ساز کنید. در زیر انواع سازهای سنتور و ساختار آنها به تفصیل توضیح داده شده‌است.
یکی از رایجترین انواع سنتور در ایران است، اگر می‌خواهید نواختن سنتور را آغاز کنید، سل کوک میتواند انتخاب مناسبی باشد. سل کوک در لغت به معنای سنتوری است که خرک سوم آن روی نت سل کوک شود. امروز در ایران سنتور سل کوک 9 خرک، بیشتر از انواع دیگر این ساز ساخته و مورد استفاده قرار میگیرد. اگر به هم نوازی و گروه نوازی علاقه‌مند هستید، سل کوک برای شما انتخاب مناسبی است.
این نوع از سنتور، از نظر میزان تولید و استفاده، نسبت به سل کوک در رده دوم قرار دارد. البته لاکوک نیز ساز رایج و متداولی است و میتواند برای شروع انتخاب مناسبی باشد. لاکوک در لغت به معنای سنتوری است که خرک سوم آن روی نت لا کوک شود. اگر به تک نوازی علاقه‌مند هستید، لاکوک میتواند ساز مورد نظر شما باشد. این ساز در مقایسه با سل کوک صدای زیرتری دارد و یک پرده بالاتر کوک میشود.
آیا خود را روی سن یک ارکستر بزرگ تصور می‌کنید؟ شما می‌توانید یک نوازنده کروماتیک باشید. سنتور کروماتیک با دارا بودن سه اکتاو و نیم مناسب‌ترین نوع سنتور برای نوازندگی در ارکستر است. اگر هشت خرک سمت راست زرد را در نظر نگیریم، الباقی سیم‌های این سنتور سه تایی است. البته اگر شما یک نوازنده مبتدی هستید، پیشنهاد مناسب برای شما، همچنان یکی از دو نوع سل کوک و لاکوک است.
باید توجه داشته باشید انواع سنتور تنها به این چهار دسته خلاصه نمی‌شود. در ایران سنتورهای مختلفی ساخته و توسط نوازندگان استفاده میشود که از نظر ابعاد، تعداد خرک و سایر ویژگی‌ها با یکدیگر متفاوت هستند. همانگونه که پیش از این ذکر شد نوازندگان می‌توانند با توجه به علاقه، هدف و نیازشان ساز مناسب خود را انتخاب کنند. برای مثال یک نوازنده ممکن است برای اجرای یک قطعه خاص نیاز به استفاده از خرک‌های بیشتر یا جابه‌جا کردن آنها داشته باشد. مثلا یک سنتور 12خرک را در نظر بگیرید. (سنتورهای سل کوک، لاکوک و سی کوک معمولا 9 خرک هستند) در این ساز در هر ردیف از خرک‌های زرد و سفید، 12 خرک وجود دارد، کوک کردن این ساز متناسب با ساختار متفاوتش، روش متفاوتی دارد و میتواند برای نواختن یک قطعه یا اجرای فن خاصی توسط نوازنده مورد نیاز باشد.
ساز سنتور به دلیل آوای دلنشین از محبوب ترین سازها بین مردم ایران شناخته میشود. نوازندگی سنتور در ابتدا آسان به نظر میرسد به طوری که فردی که تا به حال هیچ سازی را ننواخته است اگر مضراب به دست گیرد میتواند از این ساز صدای خوشایندی را بوجود اورد. ولی نواختن سنتور تنها در ابتدای آموزش اسان جلوه میکند و در ادامه موسیقی به مراتب سخت میشود که به اموزش اصولی و تمرین و تکرار زیای نیازمند است. در اکثر اهنگ ها نوازنده باید با هر کدام از مضراب ها نت متفاوتی ایجاد کند (مانند چهار مضراب ها که پایه قطعه با دست چپ و ملودی اصلی با دست راست اجرا میشود) به همین خاطر نوازندگی سنتور مستلزم داشتن مهارت بالا چابکی دست ها و تمرکز ذهن است که تنها با تکرار و تمرین بسیار به دست می آیند.
در ساز سنتور بسیاری از پیامد های فیزیکی مانند کوبه های مداوم مضراب و تاثیر گذاری رطوبت و گرما روی چوب، کوک ساز را برهم میزند و ساز باید مرتب کوک یا هم خوان شود و این نواختن مستمر را برای نوازنده مقداری مشکل می سازد ولی با قدم گذاشتن در مراحل بالای نوازندگی این مورد آسانتر می شود.
نواختن این ساز یا همان سنتور نوازی با مچ دست انجام میشود.
حلقه مضراب باید بین انگشت اول، دوم و سوم قرار بگیرد.
هم‌چنین لازم است انگشت چهارم و پنجم را در هنگام گرفتن مضراب به انگشت سوم بچسبانید.
میزی که توسط هنرجو یا علاقه‌مند به یادگیری برای نواختن این ساز انتخاب میشود، حداقل باید 60 سانتی‌متر بلندی داشته باشد. این ارتفاع باعث ایجاد فشار مناسب روی بدن نوازنده در هنگام نواختن میشود.
سنتور ساز زهی موسیقی ایرانی است که صدای بسیار دلنشینی دارد.یکی از سازهای زِهی؛ ضربه ای (مضرابی) سنتور (SanToor) است که شکل کاملاً منظم و هندسی دارد . این ساز ساخته شده از یک جعبه تشدید صدا به شکل ذوزنقه است که بلندترین ضلع موازی آن نزدیک به نوازنده و دو ضلع با طول برابر، دو ضلع موازی را به شکل مورب قطع می کنند.
