مرصع کاری یکی ازشاخه های صنایع دستی سنگی به معنای آنچه با جواهر تزئین شده است, می باشد. این هنر عبارت است از نشاندن جواهر(سنگ های قیمتی ونیمه قیمتی) بر روی ظروف ، زیور آلات و اشیاء تزئینی دیگر.به مرصع کاری مخراج کاری (Stone Setting ) نیز می گویند.
تاریخچه و پیشینه مرصع کاری
این هنر در طول تاریخ جایگاه خاصی را در میان ایرانیان داشته است. مرصع کاری نیز از جمله هنرهایی است که در طول ادوار تاریخی مختلف، آثار بسیار زیبایی از آن به چشم می خورد. بررسی آثار موجود از هزاران سال پیش نشان می دهد که ساخت زیور آلات و یا ظروف تزیینی و نشاندن نگین بر روی آنها از هزاران سال پیش در میان هنرمندانی در ایران، مصر، هندوستان و مناطق بین النهرین رایج بوده است.
تاج ها، سلاح های سلاطین و امرا و بزرگان، جام ها، کاسه ها، صندوق و صندوقچه، نشان و مدال ها و زیور آلاتِ جواهر نشان که از دوره های هخامنشیان، اشکانیان، ساسانیان و سایر سلسله های حاکم بر ایران به جای مانده اند حکایت از تبحر و ظرافت کار هنرمندان در نشاندن سنگ های رنگین بر روی اشیاء گوناگون دارد.
زیورآلاتی که امروزه در میان زنان قبایل چادر نشین مختلف و زنان روستایی، نسل به نسل منتقل شده است و برخی دارای قدمتی تاریخی هستند نیز به این هنر زینت داده شده اند. شاید بتوان گفت که این زیورآلات بازمانده ای اصیلی از مرصع کاری در طول تاریخ تاریخ باشند. زیور آلاتی که با سنگ هایی زیبا و درخشان همچون عقیق جگری، فیروزه، یاقوت و زمرد به شیوه ای هنرمندانه تزیین شده اند.
در دوران ساسانی مرصع کاری ظروف و زینت آلات فلزی و آراستن آنها با هنر قلم زنی و سیاه قلم سیر تکاملی خود را طی کرد اما با ورود اسلام کمی از رونق آن کاسته شد. در دین اسلام استفاده از ظروف نقره و طلا کاری مکروه به شمار می آمد اما هنرمندان با ساخت اشیایی از قبیل جای دعا و قاب قرآن مرصع کاری را به شیوه ای دیگر به نمایش گذاردند. در این دوره مرصع کاران توانستند علاوه بر سعی در حفظ تکنیک، رسم و سنت قدیمی مرصع کاری، قوانین مذهبی را هم رعایت کنند.
در طول سالیان بعد مرصع کاری تنها در میان طبقه اشراف و بزرگان در قرون هفده و هجده رواج داشت. از قرن نوزدهم و پس از انقلاب صنعتی در نتیجه ی پاسخگویی به احساس نیاز طبقه متوسط جامعه، خلاقیت و تکنیک های متفاوت طراحی و اجرای جواهرسازی و مرصع کاری توسط طراحان، هنرمندان و صنعتگران با استعداد به وجود آمد. گل ها و حیوانات و تکنیک هایی ظریف از جمله ی این تغییرات بودند.
در دوران سلجوقی مرصع کاری به اوج خود رسید و اشیاء مختلف زیبایی که از این دوران به جا مانده است، طرز ساخت و تکنیک متفاوتی را نشان می دهند. در این زمان برای زینت بخشیدن به مفرغ ابتدا شی مورد نظر را با ابزار مخصوص به اشکال گوناگون گود می کردند و با نقره و مس آنها را پر می نمودند.
ابزار و تجهیزات
اولین چیزی که برای هنر مرصع کاری به آن نیاز است انواع سنگهای قیمتی و نیمه قیمتی همچون زمرد، الماس، فیروزه، یاقوت، عقیق، یشم و ... می باشد و سپس به ظرف، زیور یا هر شی دیگری که بر آن مخراج کاری صورت بگیرد، احتیاج دارید.
برای کار با سنگ ها و انتقال آن ها بر روی سطوح به ابزار زیر نیاز است:
قلم انگلا ( برای قلم زنی ) قلم چنگ خواباندن گوار سه غلطان (ابزاری که با غلتاندن آن بر روی طلا یا نقره ، قسمت بالای دیواره ای که اطراف نگین را گرفته بر روی نگین می خوابد و باعث مهار شدن نگین در جای خود می شود) سمبه ماردالا ( ابزاری كه كاربردی شبیه چكش دارد).
سنگ های مورد استفاده در هنر مرصع کاری
سنگ های مختلفی برای مخراج کاری استفاده می شود، از برلیان و زمرد و یاقوت و نگین های مصنوعی و چند سوتی تا چند گرمی برای مخراج کاری استفاده می شود.
محلی که قرار است سنگ روی آن قرار گیرد علاوه بر این که باید جایی برای قرار گرفتن داشته باشد باید به لحاظ عمق هم مناسب باشد تا بتوان نگین را روی آن مخراج کرد. اشکال و کیفیت های گوناگونی برای مخراج کردن وجود دارد، بسته به سلیقه سفارش دهنده و مهارت مخراج کار دارد.
روش های مرصع کاری
در روزگار ما از هنر مرصع کاری بیشتر در ساخت زیور آلات استفاده می شود، به همین دلیل هنرمند مرصع کار ، فعالیت خود را پس از آماده شدن زیور آغاز می کند . گذاشتن سنگ بر روی طلا یا نقره (یا فلزات مناسب دیگر ) به چهار روش صورت می پذیرد : 1-ریلی 2-قلم خور 3-كاسه ای 4-چنگی روشهای نصب سنگ های قیمتی ونیمه قیمتی بر روی زیورآلات غالبا به نحوه ساخت آن زیور بر می گردد. در واقع ابتدا سازنده زیور آلات ، جای مخصوص به سنگ مورد نظر را خالی می گذارد و آنگاه هنرمند مرصع کار برای نشاندن سنگ اقدام می کند . در روش ریلی ، بر روی طلا یا نقره جای ریل مانندی برای نگین (سنگ مورد نظر ) خالی است که پس از آنکه مرصع کار سنگ را در این محل جای داد، با سمبه وضربه ابزاری چکش مانند ، فلز اطراف نگین را به آ ن نزدیک می کند . در روش قلم خور حفره ای مخروطی برای نگین تعبیه شده که مناسب نگین های است که تراش مخروطی (مارکیز ) دارند.پس از جا انداختن نگین در جا ی مورد نظر با استفاده از قلم ، مقداری از طلا یا نقره مورد نظر به سمت نگین هدایت می شود و در واقع روی نگین می خوابد . در روش کاسه ای و چنگی نیز با توجه به فضای کاسه مانندی که برای نگین در نظر گرفته شده است ، ابتدا نگین در جای خود قرار می گیرد ، سپس یا چنگهایی از طلا یا نقره دور آن را می گیرد (روش چنگی ) ویا با استفاده از سوهان مقداری از فلزآن زیور روی سنگ خوابانده می شود و در این حالت نگین در جای خود ثابت می شود . در بعضی مناطق برای چسباندن موقتی نگین بر روی زیور آلات مورد نظر ابتدا از کمی موم استفاده می کنند که هنگام کار با قلم یا سوهان نگین از جای خود حرکت نکند و کار راحت تر انجام گیرد و در آخر کار با مقداری حرارت ، موم ذوب می شود و می توان آن را با دستمال پاک کرد. ولی در مورد تمام سنگها نمی توان از این روش استفاده کرد زیرا حرارت رنگ بعضی از سنگها را عوض می کند.
نکات مورد توجه در هنگام کار
برای حفظ زیبایی و آثار طبیعی سنگ و زیور آلات، عموماً استفاده از چسب و مواد شیمیایی که امکان از بین رفتن در اثر مرور زمان را دارند، نباید استفاده کرد. و به همین خاطر است که در مرصع کاری پایه های نگهدارنده سنگ باید به گونه ای برای محکم نگه داشتن آن تنظیم شوند که آسیبی به سنگ نرسانند.
در مرصع کاری باید نهایت دقت را داشت چرا که کمی فشار بیشتر ممکن است روی سنگف پریدگی یا ترک خوردگی ایجاد نماید، یا بر اثر استفاده نادرست از ابزار، روی پایه های نگه دارنده خط و خش ایجاد گرددف و حتی پایه ها بشکنند. امر مخراج کاری زمانی حساستر می شود که بجای انگشتر، و کارهای محکم بخواهیم روی زیورآلات ظریف مانند گوشواره و گردنبند سنگهای زینتی بسیار ریز و ظریف مخراج کاری انجام شود.
خاتم کاری، هنر تزئین چوب را بشناسیم
