ستارهٔ قطبی (به انگلیسی: Pole star) یا ستارهٔ شمالی ستاره ای است که بسیار نزدیک به امتداد محور زمین بر کرهٔ سماوی باشد، و جهت شمال (در نیمکرهٔ شمالی) را نشان می دهد و ستاره ای است که موقعیت محلش نسبت به ناظر ساکن روی زمین تغییر نمی کند. در حال حاضر این موقعیت از آن ستارهٔ جُدَی است که با قدر ظاهری ۲٫۱ درخشان ترین ستارهٔ صورت فلکی خرس کوچک (دب اصغر) است، اما به دلیل حرکت تقدیمی زمین این مکان تغییر می کند. در ۴٬۰۰۰ سال پیش ستارهٔ قطبی ستارهٔ اِتا آبمار بود، ۳٬۰۰۰ سال پیش ستارهٔ قطبی ستارهٔ ثعبان، ۱۶٬۵۰۰ سال پیش ستارهٔ دلتای ماکیان، و در سال ۱۴٬۰۰۰ میلادی ستارهٔ قطبی ستارهٔ کرکس نشسته خواهد بود. زمین دور محوری فرضی که از شمال و جنوب کرهٔ زمین می گذرد می چرخد. این چرخش زمین موجب می شود که ما تصور کنیم همهٔ ستاره های آسمان حول محوری می چرخند (حرکت ظاهری دارند)، که در محل محور گردش آن ها ستارهٔ قطبی می درخشد؛ ستارهٔ پرنوری که جایش در آسمان ثابت است. دلیل عدم حرکت ظاهری ستارهٔ قطبی این است که این ستاره در امتداد محور چرخش زمین قرار دارد.
- در شب می توان به وسیلهٔ ستارهٔ قطبی و دب اکبر زمان را تشخیص داد. روش آن در مدخل ساعت ستاره ای آمده است.
- همچنین توسط ستارهٔ قطبی می توان عرض جغرافیایی را تعیین کرد.
ستاره قطبی شمالی
از آن جا که ستاره ها به محور ستارهٔ قطبی در آسمان می چرخند، ممکن است پیالهٔ دب اکبر و همچنین دیگر صورت های فلکی را صحیح یا وارون یا یه کناره ببینید. در نیم کرهٔ شمالی زمین ستارهٔ جُدَی با تقریب بسیار خوبی جهت شمال جغرافیایی را نشان می دهد؛ یعنی اگر رو به آن بایستیم، درست به سمت شمال ایستاده ایم. برای یافتن ستارهٔ قطبی روش های مختلفی وجود دارد:
- به وسیلهٔ ستاره های ملاقه ای شکل «دب اکبر» (صورت فلکی هفت برادران): هر گاه دو ستارهٔ پایانی پیالهٔ ملاقه را به هم وصل کنیم، و ۵ برابر فاصلهٔ میان دو ستاره به سمت بالا ادامه دهیم، به ستارهٔ قطبی می رسیم.
- به وسیلهٔ ستاره های W شکلِ «ذات الکرسی»: هرگاه وسط W را حدود ۵ برابر فاصلهٔ دو ستارهٔ اضلاع آن به سوی بالا ادامه دهیم، به ستارهٔ قطبی می رسیم. ذات الکرسی نسبت به دب اکبر به ستارهٔ قطبی نزدیک تر است، ولی یافتن آن در آسمان مشکل تر است.
- ستارهٔ قطبی، خود آخرین ستارهٔ دستهٔ ملاقهٔ صورت فلکی ملاقه ای شکل «دب اصغر» است.
ستاره قطب جنوبی
در حال حاضر هیچ ستاره پرنوری به عنوان ستاره جنوبی، مانند ستاره جدی به عنوان ستاره شمالی وجود دارد، موجود نیست. سیگما هشتک نزدیک ترین ستاره قابل رؤیت با چشم غیرمسلح به قطب جنوب است (با فاصله زاویه ای یک درجه از قطب جنوب)، ولی کم فروغ بودن آن (با قدر ظاهری حدود ۵٫۵ این ستاره)، آن را از استفاده عملی به عنوان ستاره قطب جنوب خارج می سازد. در روی خط استوا، و اندکی بالا و پایین آن، هم می توان ستاره جدی را در آسمان دید، و هم صورت فلکی چلیپا را می توان دید.
آسمان نیم کره شمالی و نیم کره جنوبی
اگر به جهانگردی علاقه دارید و به کشورهای مختلفی در هر دو نیمکره زمین سفر کرده اید، متوجه تفاوت بین آسمان شب این دو نیمکره شمالی و جنوبی زمین شده اید. آنچه که شما در نیمکره جنوبی می بینید با آنچه در نیمکره شمالی می بینید متفاوت خواهد بود. در نیمکره شمالی هر چه به سمت خط استوا نزدیک تر می شوید، آسمانی مابین آسمان نیم کره شمالی و جنوبی خواهید دید. در حقیقت آنچه که در این مطلب به شما آموزش می دهیم در عرض های جغرافیایی بالاتر از خط استوا قابل استفاده خواهد بود . طبعا هر چه به سمت قطب شمال نزدیک تر شوید و از خط استوا فاصله بگیرید، بهتر می توانید جهت یابی به کمک ستاره قطبی را انجام دهید. یادتان باشد که در قطب شمال به دلیل وجود شفق قطبی، دیدن ستارگان در شب بسیار مشکل است و در آن مکان نمی توانید از این روش استفاده کنید. اگر بخواهیم دقیق تر بگوییم، در مجموع در عرض های جغرافیایی بالاتر از ۷۰ درجه نمی توانید ستاره قطبی را پیدا کنید. کشورها و طبیعت قرار گرفته در عرض های میانی نیم کره شمالی و قطب شمال مثلا خط راس السرطان، بهترین مکان برای استفاده از این شیوه است.
یافتن ستاره قطبی در صورت فلکی دب اصغر
تاکنون ستاره قطبی را در آسمان پیدا کرده اید؟ ستاره قطبی پر نورترین ستاره آسمان نیست اما پر نورترین ستاره صورت فلکی دب اصغر است. بنابراین به جای اینکه به دنبال پرنورترین ستاره باشید، باید به دنبال صورت فلکی دب اصغر باشید. ستاره قطبی در انتهای دسته ملاقه یا در انتهای دم دب اصغر قرار گرفته است. دبی اصغر به معنای خرس کوچک است. ستاره قطبی به دلیل اینکه در موقعیت واقع شده که تنها چند درجه اختلاف با محور شمالی کره زمین دارد، به چشم ما در اسمان ثابت می نماید. شاید عکس های بسیاری از آسمان شب را دیده باشید که همه ستارگان به دور یک مرکز چرخیده اند و دایره های هم مرکزی را شکل داده اند. در حقیقت در مرکز این دایره، ستاره قطبی قرار دارد که ثابت است.
یافتن صورت فلکی دب اکبر
اگر آسمان شب برای شما آشنا باشد، شاید به راحتی بتوانید صورت فلکی دب اصغر و به طبع آن ستاره قطبی را پیدا کنید. جدای از این مورد، صورت فلکی دب اصغر بسیار کوچک و با ستاره هایی کم نور است و گاهی به سختی پیدا می شود. در این صورت بهتر است که ابتدا صورت فلکی دب اکبر را پیدا کنید. دب اکبر در نزدیکی دب اصغر قرار گرفته و ستاره های پر نورتری دارد. همچنین شکل ملاقه آن بسیار آشناتر و واضح تر است. پس از پیدا کردن دب اکبر، دو ستاره انتهایی در کاسه ملاقه را به جهت درون ملاقه دنبال کنید تا به ستاره قطبی برسید. در حقیقت با ۵ برابر کردن فاصله بین دو ستاره انتهایی ملاقه دب اکبر به ستاره قطبی خواهید رسید. برای جهت یابی به کمک ستاره قطبی به راحتی می توانید آن را به این شیوه بیابید.
یافتن صورت فلکی ذات الکرسی
جدای از صورت فلکی دب اصغر و صورت فلکی دب اکبر بوسیله دیگر صورت های فلکی نیز می توانید ستاره قطبی را پیدا کنید. یکی از این صورت های فلکی ذات الکرسی است. در آسمان پر ستاره پیدا کردن ذات الکرسی بسیار راحت است. ستارگانی پر نور را که به شکل W در کنار یکدیگر قرار گرفته اند، نشان دهنده صورت فلکی ذات الکرسی هستند. جهت W رو به ستاره قطبی است. صورت های فلکی ذات الکرسی و دب اکبر روبروی یکدیگر به گونه ای قرار گرفته اند که این طور به نظر می رسد که به دور ستاره قطبی در مرکز فاصله بین این دو صورت فلکی می گردند و اگر شما دب اکبر را در آسمان نمی بینید، حتما می توانید ذات الکرسی را شناسایی کنید.
پیدا کردن ستاره قطبی با عکاسی
همین جا و تنها با عکاسی می توانید ستاره قطبی را پیدا کنید. پس از آن، جهت یابی به کمک ستاره قطبی برایتان آسان می شود. اگر صورت های فلکی را نمی شناسید و از آسمان شب هم هیچ اطلاعاتی ندارید، تنها کافیست که دوربین عکاسیتان را برای حداقل ۲۰ دقیقه روی حالت عکاسی ممتد بگذارید و یک عکس با مدت زمان نوردهی بالا از آسمان بالای سرتان بگیرید. پس از دیدن عکس می توانید همه ستاره ها را ببینید که حول ستاره قطبی در گردشند و به همین راحتی شما ستاره قطبی را پیدا کرده اید که نشان دهنده جهت شمال است. با پیدا کردن ستاره قطبی می توانید جهت شمال را پیدا کنید. رو به ستاره قطبی بایستید. در روبروی شما، شمال قرار گرفته و به ترتیب در جهات دست راست و دست چپتان، شرق و غرب واقع شده است. پشت سرتان هم جنوب است. در نتیجه اگر بدانید که به عنوان مثال، شما در جهت شمال روستا به دورن طبیعت رفته اید، با پیمودن راه برگشت به سمت جنوب می توانید دوباره به سمت روستا برگردید.
همه چیز در مورد خورشید گرفتگی
