آداب و رسوم ماه مبارك رمضان یكی از مباحث مهم فرهنگ مردم است كه به واسطه قدمت خود، از قداست ویژه ای برخوردار است. متأسفانه در زندگی شهری و ماشینی، بسیاری از این سنت های زیبا به بوته فراموشی سپرده شده اند و بسیاری دیگر نیز كم رنگ تر شده اند و از آنجا كه این رسوم زمینه ساز همبستگی در جامعه به ویژه در میان آحاد ملل مسلمان است، اهمیت فراوانی نیز دارد. به انگیزه حلول ماه مبارك رمضان و آغاز ماه تزكیه روح و جان، مطلبی آماده شده كه به مناسبت ها و آداب و رسوم رمضان در فرهنگ مردم می پردازد. از نیمه شعبان جنب و جوش خاصی برای به پیشواز رفتن ماه رمضان در میان مردم نواحی مختلف كشور مشاهده می شود و مسلمانان برای انجام فرایض دینی این ماه آماده می شوند، از جمله می توان به این موارد اشاره داشت:
خانه تکانی
قبل از فرارسیدن این ماه، مردم نواحی گوناگون ایران، به زدودن آلودگی از چهره خانه و محله خویش می پردازند، درواقع با نظافت و خانه تكانی به پیشواز بهار قرآن می روند تا بتوانند با فراغت و آسودگی خیال به انجام تكالیف دینی خویش بپردازند. پاكیزگی تنها به محیط خانه محدود نگشته و پیر و جوان با طیب خاطر در نظافت اماكن عمومی محله خود مشاركت می كنند و مساجد و تكایا را جهت برگزاری مراسم گوناگون ماه رمضان آماده می سازند. در شهرستان كازرون نیز، خادمین مساجد، مسجد را آب و جارو كرده و زیلوهای داخل شبستان را می تكانند و ظروف و وسایل آبدارخانه را شست و شوی می دهند. در امر نظافت شخصی نیز، همگان اهتمام می كنند به طوری كه چند روز قبل از ماه رمضان، حمام های عمومی شلوغ تر از هر موقع دیگر می گردد و درواقع خود را طاهر می كنند. از دیگر پیرایش ها و آرایش های این ماه، حنا بستن و خضاب كردن بود.
تهیه مایحتاج رمضان
در گذشته، تهیه مایحتاج ماه مبارك رمضان با جدیت تمام انجام می گرفت، زیرا در این ماه كسب و كار تقریباً متوقف می شود و مردم بیشتر از هر كاری به عبادت می پردازند و لازم بود كه مردم مایحتاج خود را قبل از ماه مبارك تهیه كنند تا بتوانند با آسودگی در مجالس ویژه این ماه شركت نمایند. در قدیم، برای تهیه گوشت مورد نیاز نیز تمهیداتی می كردند، از جمله اینكه در فراهان اراك هر سال گوسفند پرواری می كشتند و گوشت آن را به طرق مختلف نگهداری می كردند. به این شكل كه یا گوشت را قورمه می كردند و یا به وسیله طناب و چوب از سقف اتاق و یا انباری می آویختند كه به این نوع گوشت شوشو می گفتند. بریدن رشته برای آش و تهیه نشاسته برنج نیز از طرق تهیه مایحتاج ماه رمضان بود. زنان كازرونی از مقدار زیادی آرد، نان تنك می پختند و در ناندان یا كرچدان (ظرف استوانه ای سرپوش دار كه از شاخه های درخت بید یا درخت بادام كوهی بافته می شود) نگهداری می كردند.
كلوخ اندازان
در گذشته یك روز قبل از ماه رمضان، مراسم كلوخ اندازان انجام می گرفت. در این روز مردم هر شهر یا روستا به گردشگاههای اطراف شهر یا روستای خویش می رفتند و انواع خوراك ها و غذاها به همراه خود می بردند و ضمن دور هم نشستن به تفریح و بازی می پرداختند و این روز را با خرمی و شادی به پایان می رساندند. در این مناسك به نوعی افراد روح و جسم خود را آماده می كردند، زیرا علاوه بر تفریح و شادمانی كه باعث تقویت روحیه افراد می شد، غذاهایی هم كه در این روز تناول می شد، از انرژی برخوردار بود. از جمله این كه در یزد، شولی كه نوعی آش است و انواع مختلف دارد، پخته می شد. مثل شولی عدس، شولی باقلا، شولی شلغم و از دیگر خوراكی های یزدی ها در این روز آش رشته و حلوای برنج، شله زرد و پالوده یزدی است. در قزوین كلوخ اندازان را گل خندانی و در بردسیر كرمان روز سنگ اندازان می گویند و مانند دیگر نقاط ایران به گردش و تفریح می روند و روز را با تعریف قصه و سرگذشت و انجام بازی سپری می كنند.
تشخیص وقت سحر
از قدیم الایام، برای بیدار شدن در سحرهای ماه مبارك رمضان و تشخیص وقت دقیق سحر و انجام اعمال مخصوص از وسایل و روش های گوناگونی استفاده می كردند. بعضی از این روش ها امروزه نیز متداول و برخی منسوخ شده اند. از جمله شناختن ستارگان و محل و جای آنها در آسمان، بانگ خروس، روشن كردن چراغ هایی در نقاط مرتفع شهر و گلدسته مساجد، صدای نقاره و طبل و شیپور، صدای مناجات از گلدسته های مساجد، جار كشیدن در كوچه ها، صدای بوق حمامها، كوبیدن دیوار همسایه و غیره از روش های پیشین بوده و امروزه مردم به وسیله زنگ تلفن و ساعت شماطه دار و رادیو و تلویزیون متوجه زمان دقیق سحر می شوند.
سحری
روزه گیران برای به جا آوردن اعمال سحر و خوردن سحری معمولاً ساعت یا ساعاتی قبل از اذان و با شنیدن صدای مناجات، توپ سحر و یا زنگ ساعت بیدار می شوند و بعد از وضو گرفتن و خواندن دعاهای سحر نیت می كنند برای وضوگرفتن و خواندن دعاهای سحر و سپس شروع به خوردن سحری می كنند كه معمولاً غذاهای گرم و پختنی است كه در اغلب موارد همراه با برنج است. در سحرها، خانواده های كازرونی بچه های پنج و شش ساله خود را نیز بیدار می كنند تا به بیدار شدن در سحرها و سحرخیزی و روزه گرفتن عادت كنند. روزه گیران بعد از صرف سحری و چای و قلیان كشیدن، نیت روزه می كنند. تا چند دقیقه قبل از اذان صبح هر چه می خواهند تناول می كنند و پیش از اذان دهان و دست خود را پاك و تمیز می شویند، تا نماز صبح را به جای آورند.
شب نشینی
یكی از مراسمی كه در گذشته رونق بیشتری داشت و امروزه كم و بیش اجرا می شود، دیدار از دوستان و آشنایان بعد از افطار است. در این مجالس افراد فامیل و یا دوستان دور هم جمع می شوند و ضمن تناول شب چره با خواندن ابیاتی از دیوان سعدی یا حافظ و یا داستان گویی و اجرای بازی به شب نشینی می پردازند. از جمله در روستای لهران طالقان صاحبخانه با تنقلات یا شب چروز از مهمانان پذیرایی می كند و با بازی شبیه گل یا پوچ آنها را سرگرم می كند و اگر فصل زمستان باشد، همگی دور كرسی می نشینند و از گرمای مطبوع آن لذت می برند.
افطار
همچون زمان سحر، موقع افطار به شیوه های گوناگون تعیین می شود كه تقریباً مشابه شیوه های تعیین سحر است. زنها پیش از افطار، مشغول آماده كردن افطاری می شوند و وسایل آب گرم و چای و قلیان را هم آماده می كنند. بر سر سفره افطار دعاهای مخصوص افطار خوانده می شود و با نوشیدن مقداری آب داغ و یا خرما و نان جو روزه خود را می گشایند. بعضی ها هم با قنداغ یا نبات داغ افطار می كنند. افطاری معمولاً خوراكی های حاضری مثل نان و پنیر و سبزی یا هندوانه و خربزه و امثال اینها كه پختنی نیست می باشد و سحرها بیشتر پختنی و غذای گرم مثل چلو و خورش یا پلو و خورش و غیره است. زنان در هر عصر ماه رمضان، چند قرص نان می پختند و در تابستان نیز خوردن شربت، هندوانه و خربزه هنگام افطار در اغلب خانواده های ایرانی انجام می گرفت.
سرگرمی های ماه رمضان
از جمله رسوم جالب كه در اكثر نقاط با كمی اختلاف در نام و شیوه اجرا انجام می شود، این است كه عده ای از جوانان رهبری برای خود برمی گزینند و در محل معینی جمع می شوند و به سراغ تك تك خانه های محل می روند و از خانه ها پول و خوراكی جمع آوری می كنند و آن را به فردی كه صندوق دار گروه است می دهند. این رسم با رفتن به در خانه افراد و خواندن شعر انجام می گیرد. اگر در این موقع صاحبخانه چیز دندان گیری به بچه ها بدهد كه او را دعا می كنند و گرنه شعر دیگری می خوانند و آن قدر ادامه می دهند تا صاحبخانه چیزی بدهد وگرنه با شعر گونه ای دیگر او را خدمت می كنند و به سراغ خانه دیگری می روند. رسمی مشابه این به نام الم ترانی در ساوه و الله رمضانی در خراسان و یزد انجام می گیرد. بچه ها و جوانان بعد از جمع آوری خوراكی و پول، آنچه را به دست آورده اند، بین خود تقسیم می كنند و به خانه هایشان بازمی گردند. اجرای این رسم تقریباً تا نیمه های شب طول می كشد. علاوه بر اینها، انواع بازی ها در نقاط مختلف اجرا می شود و در قهوه خانه ها، مرشدها به سخنوری می پردازند و مردم را سرگرم می سازند.
آنچه می توان در مجموع از این آداب و رسوم نتیجه گرفت و از آن به عنوان كاركردهای اجتماعی ماه رمضان نام برد، این موارد است: نظم بخشی به رفتار افراد، تقویت روحیه همكاری و ایجاد زمینه های وحدت بخش، رفع كدورت از میان افراد از طریق مراسم آشتی كنان كه توسط ریش سفیدان انجام می گیرد و به تحكیم اتحاد جمعی مدد می رساند.
آشنایی با آداب و رسوم شهر های مختلف ایران در ماه رمضان
