کعبه زرتشت در کدام استان است و هدف از ساخت این بنای تاریخی چه بود؟ 

کعبهٔ زرتشت نام بنای سنگی چهارگوش و پله داری در محوطهٔ نقش رستم در کنار روستای زنگی آباد شهرستان مرودشت فارس در ایران است. محوطهٔ نقش رستم علاوه بر بنای مذکور، یادمان هایی از عیلامیان، هخامنشیان و ساسانیان را نیز در خود جای داده است.

توصیف كعبه زرتشت

برج «بن خانه (كعبه زرتشت») از سنگ آهك سفيد مرمر نماي ساخته شده كه در ديوارهاي آن طاقچه هاي مصرسي از سنگ سياه نشان د اده اند. سنگ آهك خاكستري را از همان نزديكي، احتمالاً از كنار «آتشدانهاي ساساني» آوردده اند، و امروزه بر اثر باد و باران و آفتاب، در برخي جاها كهنه شده رنگ خاكستري و يا قهوه اي باز يافته است.قطعات سنگها را برزگ و بيشتر مستطيلي تراشيده اند و بدون ملاط بر هم نهاده اند و در برخي از جايها –مثلاً در بام –سنگها را با بستهاي دم چلچله اي بهم دوخته اند. اندازه سنگها از 48*10/2*90/2 متر تا 56*08/10*10/1 متر فرق مي كنند اما در ديوار غربي تخته سنگي كار گذارده اند كه 404 متر بزرگي دارد. چهار پارچه سنگي مستطيلي بزرگ با محور شرقي –غربي سقف را مي پوشاند؛ هر كدام از ا ين ها 30/7 متر طول دارند و با بستهاي دم چلچله اي بهم پيوسته اند. در بر هم نهادن سنگهاي بنا شيوه «قاب نما كردن» بكار برده اند يعني حاشيه هاي دو سطحي را كه مي خواسته اند روي هم بگذارند همواره ساخته اند و ميانشان را زبره تراش باقي گذارده اند تا خوب رويهم جفت شوند اما رويه همه سنگها را بدقت تراشيده و پاك كرده اند. در رده بندي سنگها نظم دقيقي مراعات نشده، و در پاره اي از جايها 20 رده و در برخي از قسمتهاي ديگر 22 رده سنگ بر روي هم نهاده اند تا به سقف رسيده اند. به همين ترتيب است كه سنگهاي اين بنا را بايد «گونه گون» توصيف كرد نه «منظم و يكنواخت» هر جا كه در سنگ اصلي خطا و عيبي بوده آن قسمت را برداشته اند و با وصله ظريف پر كرده اند، كه برخي از آنها هنوز سرجا مانده اند. براي اينكه يكنواختي و يك رنگي بنا زياد مشخص نشود، دو تنوع معماري در آن داده اند. دوم اينكه در قسمت بالا و مياني ديوارها، گوديهاي مستطيلي كوچكي كنده اند كه ظرافت خاصي به چهره بنا مي دهند. سنگهاي سياه را احتمالاً از «كوه مهر» تخت جمشيد (= كوه رحمت)آورده اند، و در سه رديف بترتيب زير در ديوارها قرا داده اند:

• در بالا زير سقف، در جبهه شمالي يك طاقچه كوچك مستطيلي، و دو طاقچه مثل آن در هر يك از جبهه هاي ديگر؛
• در سه متري زير سقف، دو طاقچه بزرگ مربعي در سه جبهه و يك طاقچه كوچك مسطيلي در جبهه شمالي؛
• در 6 متري زير سقف، دو طاقچه مستطيلي متوسط در سه جبهه و يك در بزرگ مستطيلي در جبهه شمالي.

يك پلكان سي پله اي ( هر پله بدرازاي 2 تا 12/2 متر؛ پهناي حدود 26 سانتي متر و ارتفاع 26 سانتي متر)در سينه ديوار شمالي تعبيه كرده اند كه به آستانه درگاه ورودي مي رسد بدين ترتيب، بخوبي مشخص است كه مي خواسته اند به بنا صورت يك برج سه طبقه را بدهند كه هر طبقه هفت در و دريچه داشته باشد، اما فقط يك در را حقيقي درست كرده اند و بقيه را بصورت «پنجره هاي كور» بي منفذ نگه داشته اند.

زير بنا يك سكوي سه پله ايست.پله نخستين 27 سانتي متر بالاتر از كف اصلي زمين مي رسد و ارتفاع خود برج كه از پله سومي آغاز مي شود، 77/12 متر مي باشد ولي با احتساب پله هاي سه گانه سكو، اين ارتفاع به 12/14 متر مي رسد. قاعده خود برخ به شكل مربعي است كه هر ضعلش 30/7 متر درازي دارد. سقف بنا رو به درون صاف و هموار مي رسد اما از بيرون شيب دو جانبي مختصري دارد كه از خانه ميانه بام شروع مي شود.

هر سمت بنا رخ بامي نشان مي دهد كه هفده سر تير بصورت دندانه دندانه از آن بيرون زده است. در گاه ورودي اصلا 75/1 متر بلندي و 87 سانتي متر پهنا داشته است و بالاي آن سر دري با لبه برجسته نيم كروي و دوجانب انحنادار گذارنده بوده اند و روي اين، تاجي با دو گوشه بالا آمده، كه بدان شكل تشتي كم ژرفا را مي داد. در دو لنگه اي و بسيار سنگين بوده است و جاي پاشنه هاي پائيني و بالايي هر لنگه در سنگ كنده شده و بخوبي معلوم است.برخي پنداشته اند كه جنس دراز چوب بوده است اما يك قطعه از در سنگي بناي معروف به «زندان سليمان» در پاسارگاد،كه درست «بن خانه (كعبه زرتشت)» مي بوده است- پيدا شده، و معلوم مي دارد كه در اين يكي هم از سنگ بوده است. اين در منفرد به ا طاقي هدايت مي كرده كه چهار گوش است (74/3*72/3 متر)و بلنديش به 5/5 متر مي رسد و قطر ديوارهايش بين 54/1 و 62/1 متر مي باشد.

تاریخ

در اینکه «بن خانه (کعبه زرتشت)» از دوره هخامنشی است هیچ تردیدی نمی توان کرد، وهمه قرائن گواهی می دهد که در آغاز عهد هخامنشی ساخته شده است: بکار بردن سنگهای سیاه در زمینه سفید، از مشخصات معماری پاسارگاد پایتخت کورش بزرگ است. بستهای دم چلچه ای بیشتر به دوره داریوش و خشیارشا تعلق دارند، و شیوه «قاب نما کردن» سنگها از اوایل دوره تخت جمشیدی شناخته اند. در و درگاه ورودی بنا همانند در و درگاه ورودی آرامگاه هخامنشی می باشد که بهترینشان را در آرامگاه درایوش داریم. طرز چیدن سنگها –بدون نظم و بدون ملاط –نیز نخستین قسمتهای سکوی تخت جمشید را که در زمان داریوش ساخته شده، بیاد می آورد بویژه سنگ بزرگی که در دیوار جنوبی تخت جمشید کار گذاشته اند و بر روی آن چهار کتیبه از داریوش بزرگ منقور است، تقریباً درست به اندازه سنگهائی است که بر سقف «بن خانه (کعبه زرشت)»می شناسیم که در پاسارگاد است و به «زندان سلیمان» مشهور می باشد. اکنون از این بنای اخیر فقط دیوار غربی و قسمتی از دیوارهای سه جانب دیگر باقی مانده. «زندان سلیمان» را هم از آغاز دوره هخامنشی میدانند و معمولا معتقدند که «بن خانه (کعبه زرتشت)در شهر پارسه توسط داریوش ساخته شد تا جانشین «زندان سلیمان» در پاسارگاد که کورش ساخته بود،شود.

نام کعبه زردشت

روبه روی کوه، بنایی چهارگوش و سنگی وجود دارد که به کعبه زرتشت معروف است. با وجود اینکه این محل در هیچ یک از اسناد تاریخی به عنوان مکانی برای زیارت مردم شناخته نشده است، اما عده ای آن را کعبه زرتشت می نامند. نام محلی این بنا کُرنای خانه یا نقاره خانه بوده است. از آن جایی که بخشی از داخل این بنا با دود پوشیده شده، اروپاییان آن را مکانی برای پرستش آتش معرفی کرده اند و از آن جایی که به اشتباه زرتشتیان را آتش پرست می دانستند و محل عبادت مسلمانان نیز ساختار مکعبی و نسبتا مشابهی دارد، این بنا را کعبه زرتشت نامیده اند. البته از دیدگاه اروپاییان سنگ های سیاهی که در زمینه سفید این بنا قرار دارد یادآور حجرالاسود در کعبه مسلمانان است و همین موضوع نیز در کعبه زرتشت دانستن این بنا تاثیرگذار بوده است.

از دیدگاه دانشنامه ایرانیکا، کعبه زرتشت از قرن چهاردهم میلادی این نام را به خود گرفته است؛ یعنی پس از حمله ی اعراب به ایران اعراب این مکان را کعبه نامیدند. اما باید توجه داشت که این محل مقبره زرتشت نیست.

درون این بنای چهارگوشه کلمه کعبه به چشم می خورد و در کتاب های زرتشت آمده است که زاراتشترا (زرتشت) در این محل نیایش می کرده است. ابن بلخی محوطه نقش رستم و کوه آن را "کوه نبشت" نام گذاری کرده است و دلیل وی برای انتخاب این نام استدلالش برای نگهداری کتاب اوستا در این محل بوده است.

کاربرد

با وجود تحقیقات بسیاری که تاکنون روی کعبه زرتشت انجام شده است، فعلا اطلاعات دقیقی در خصوص کاربرد این بنا ارائه نشده است. از دیدگاه برخی افراد این مکان محل نگهداری مومیایی پادشاهان تا زمان ساخت مقبره اصلی آن ها بوده است و برخی دیگر نیز آن را مکانی برای نگهداری اسناد و پرچم های سلطنتی می دانند. آتشگاه، آرامگاه و سایر دیدگاه ها مواردی هستند که در خصوص کاربرد این بنا ارائه شده اند که در ادامه به آن ها خواهیم پرداخت.

• گنج خانه

از دیدگاه افرادی نظیر راولینسون و والتر هنینگ کعبه زرتشت مکانی برای نگهداری منشور ها، پرچم ها و اسناد دینی بوده است و ابن بلخی نیز مکان مذکور را محلی برای نگهداری اوستا دانسته است. اما باید توجه داشت که بخش داخلی این بنا بسیار کوچک است و تنها دو یا چند نفر می توانند درون آن قرار بگیرند و نگهداری اسناد و منشور های دولتی نیاز به مکان بزرگتری داشته است. از طرفی با وجود کاخ های شاهنشاهی و ساختمان سازمان های اداری، نمی توان پذیرفت که در آن دوران از کعبه زرتشت که مکان دوری نسبت به کاخ ها بوده، برای نگهداری اسناد استفاده می شده است.

• آرامگاه

از دیدگاه بسیاری از پژوهشگران این بنا مربوط به آرامگاه یکی از شاهان هخامنشی بوده است. از لحاظ ساختار کلی و داشتن اتاقی کوچک با دری سنگین به آرامگاه کروش، لیکیه و کاریا شباهت دارد. باید توجه داشت که کعبه زرتشت فاصله اندکی با آرامگاه هایی دارد که در اطراف آن و محیط نقش رستم واقع شده اند. این آرامگاه ها زمان ساخت یکسانی دارند و بعد ها توسط زنجیری از استحکامات از بقیه بخش های نقش رستم جدا شده اند. این جداسازی می تواند نشان از این باشد که اصل همه آن ها از یک نوع بوده است، اما باید به این نکته نیز توجه داشت که تحقیقات انجام شده این موضوع را تایید نمی کند و کتیبه های موجود در دیوار این بنا هیچ اشاره ای به آرامگاه بودن آن ندارد.

• آتشکده

انگلبرت کمپفر اولین فردی بود که موضوع آتشکده بودن این بنا را مطرح کرد و بعد از آن نیز افراد دیگری بر این موضوع مهر تایید زدند. دلیل چنین ادعایی به وجود دوده سیاه در گوشه جنوب غربی اتاق مربوط می شود. با این حال احتمال می رود که در آنجا آتش مقدس را نگهداری می کردند. مدتی بعد نیز این موضوع تاحدودی توسط کتیبه بیستون تایید شد. در این کتیبه گفته شده که «من (داریوش) پرستشگاه هایی را که مغ ویرانشان کرده بود بازسازی کردم». با این اوصاف در زمان کمبوجیه و داریوش، گئومات مغ معابدی را ویران کرده که داریوش معبدی مثل خودشان را بازسازی کرده است. گفتنی است که روی سکه برخی از شاهان فارسی نیز بنایی مثال کعبه زرتشت وجود داشت که آتش پادشاهی روی آن یا درون آن قرار می گرفت، اما باید توجه داشت که تصویر روی سکه ها مربوط به کعبه زرتشت نبوده است؛ زیرا بنا موجود روی سکه ارتفاعی بیشتر از ۲ متر نداشت. در آن تصویر سکوی بنا دو پله ای بود و پلکانی برای آن دیده نمی شد. اما باید به این نکته نیز توجه داشت که درون کعبه زرتشت نمی توان آتش روشن کرد؛ زیرا فضای آن محفوظ است و حتی یک چراغ روغنی نیز تنها چند ساعت می تواند در آن روشن بماند و عملا نیاز به اکسیژن بیشتر دارد. درون این بنا شاهد خروجی برای دود نیستیم و درب ورودی آن نیز همیشه بسته بوده است.

• تقویم آفتابی

حدود هفت هزار سال پیش، اقوام آریایی در نزدیکی سیبری امروزی زندگی می کردند که به دلیل سرد شدن هوا مهاجرت بزرگی را آغار کردند و این مهاجرت چند صد سال طول کشید. عده ای از این اقوام به سمت اروپا حرکت کردند و عده ای دیگر نیز جنوب را مقصد خود قرار دادند و به فلات ایران و شبه قاره هندوستان رسیدند. این مکان به دلیل آب و هوای نسبتا خوبی که داشت مناسب برای کشاورزی بود. از آن جایی که اقوام مذکور دامدار بودند، با سکونت در فلات ایران و شبه قاره هندوستان، کشاورزی را پیشه خود قرار دادند. به دلیل اینکه برای کشاورزی نیاز به اطلاع دقیق از زمان و روز های سال است، ایرانیان از همان زمان اطلاعات زیادی در این خصوص به دست آورند و این موضوع را از تقویم ایرانی خیام می توان فهمید. این تقویم با وجود اینکه بیش از هزار سال پیش بازنگری شده اما همچنان یکی از دقیق ترین تقویم های جهان است. کعبه زرتشت بنابر تحقیقاتی که آقای رضا مرادی غیاث آبادی انجام داده است، مکانی برای پی بردن به روز های سال بوده است. از دیدگاه وی پنجره های کور و پله های متقابل درب ورودی و ساختار بنا زمان سنجی برای سنجش روز های سال و گردش خورشید بوده و از آن برای سال شماری، انقلاب های تابستانی و اعتدال بهاری و پاییزی استفاده می شده است. البته دلایلی اندکی برای رد این فرضیه نیز وجود دارد. بر این اساس گفته می شود جهت شمال جغرافیایی در هر منطقه ممکن است با جهت شمال مغناطیسی متفاوت باشد و در این محل نیز این انحراف وجود دارد. گفته می شود انحراف این بنا نسبت به شمال جغرافیایی ۱۵.۵ درجه است که آقای غیاث آبادی آن را ۱۸ درجه در نظر گرفته است.

کتبیه ها

در تحقیقاتی که در ۱۱ خرداد ۱۳۱۵ توسط گروه موسسه خاورشناسی دانشگاه شیکاگو صورت گرفت (و بخش های زیرین این بنا نیز بیرون آورده شد)، در کعبه زرتشت کتیبه هایی یافت شد که مربوط به شاپور یکم و موبد کرتیر می شد. کتیبه شاپور به سه زبان یونانی، پهلوی اشکانی و پهلوی ساسانی نوشته شده است که در سه طرف بنا قرار دارد و کتیبه کرتیر با زبان پهلوی ساسانی در زیر کتیبه شاپور قرار گرفته است.

کتیبه شاپور که به قطعنامه دودمان سامانی نیز مشهور است، اطلاعاتی راجع به معرفی شاپور و مناطق حکمرانی وی در بر دارد و سپس در آن موضوع جنگ با رومیان مطرح می شود. شاپور در این کتیبه مدعی شده است که والریانوس قصیر را خودش به شخصه دستگیر کرده است. وی از قدرت خدا برای این پیروزی ها سپاس گذاری می کند و مدعی شده برای خوشنودی خدا آتشکده های زیادی را ایجاد می کند تا نام کسانی که در ایجاد دولت ساسانی نقش داشتند در برابر آتش یاد شود. در پایان نیز شاپور سفارش کرده تا مردم در کارهای ایزدان و امور خیریه بکوشند.

کتیبه کریتر در حوالی سال ۲۸۰ میلادی و در دوران پادشاهی بهرام دوم نوشته شده است و وی ابتدا بعد از معرفی خود و القابش، به ذکر فعالیت های دینی خود مانند مبارزه با ادیانی مثل مسیحیت، مانوی، یهودی، بودایی و مرتدین زرتشتی می پردازد. تشکیل آتشکده ها و اصلاح موبدانی که دچار انحراف شده بودند از جمله سایر موارد مطرح شده در این کتیبه است و در ادامه فهرستی از ایالات مورد تصرف در زمان شاپور اول ذکر شده و در انتها نیز دعایی نگاشته شده است.

نظریه ای تازه در خصوص كاربرد كعبه زرتشت

رضا مرادی غیاث آبادی ، پژوهشگر ایرانی که تحقیقات فراوانی در زمینه ایران باستان داشته است ، نتیجه کشف خود را در کتابی به نام " نظام گاه شماری در چارطاقی های ایران " توسط انتشارات " نوید شیراز " به چاپ رسانده و راز این بنا را منتشر کرده است .
بیشترین گمانه زنی كه در خصوص كاربرد " كعبه زرتشت " انجام می شد این بود كه این بنا ، محل نگهداری کتاب اوستا و اسناد حکومتی یا محل گنجینه دربار و یا آتشکده معبد بوده است ؛ اما طبق نظر غیاث ، این بنا با مقایسه با تمام بناهای گاه شماری ( تقویم ) آفتابی در سراسر جهان ؛ پیشرفته ترین ، دقیق ترین و بهترین بنای گاه شماری آفتابی جهان بوده است .

این در حالی است که تا پیش از این ، بنا هم " چارطاقی ها " در مناطق مختلف ایران ساخته شده بودند و همین وظیفه را با شیوه ای بسیار ساده ، اما دقیق و حرفه ای بر عهده داشتند .

تمام بناهای گاه شماری آفتابی در جهان فقط می توانند روزهای خاصی از سال ( مانند روزهای سرفصل ) را مشخص کنند و حتی با سال خورشیدی هم تنظیم نیستند ؛ اما این بنا با دقت و علمی که در ساخت آن اجرا شده ، قادر است بسیاری از جزئیات روزهای مختلف سال و ماه ها را مشخص کند .

زرتشتیان با استفاده از این بنا می توانستند بسیاری از مناسبت ها و جشن های سال را روز به روز دنبال کنند و از زمان دقیق آنها آگاه شوند .

بسیاری از بناهای چارطاقی در سطح کشور ( به تصور آتشکده ) یا به طور کامل تخریب شده و یا تغییر کاربری داده شده است . ولی خوشبختانه تعدادی هم مانند چارطاقی " نیاسر " و چارطاقی " تفرش " ، سالم مانده و برای ما و نسل های بعدی باقی مانده اند .
طبق این نظریه ؛ این بنا ، یک گاه شمار تمام سنگی ثابت در جهان است که به نظر می رسد سازندگان آن بر نکات علمیِ جغرافیایی ، نجومی ، سال کبیسه ، انحراف کره زمین نسبت به مدار خورشید ، تفاوت قطب مغناطیسی با قطب جغرافیایی ، مسیر گردش زمین به دور خورشید مسلط بودند تا بتوانند 500 سال پیش از زادروز مسیح ، چنین اثر دقیقی را ایجاد كنند .
حال آنکه کروی بودن کره زمین و گردش زمین به دور خورشید ، در چهارصد سال اخیر در اروپا کشف شد .

ساسانیان و كعبه زرتشت

کاربرد بنا در دوره هخامنشی هرچه بوده باشد ، به نظر می رسد که بنا در دوران ساسانی و به خصوص اردشیر به اوج اهمیت رسیده است .

در این دوران ، 3 سنگ نوشته مستقل بر روی سکّوهای بنا ایجاد شده است که اطلاعات گسترده ای در خصوص ساسانیان ارائه می کند .

راه دسترسی به کعبه زرتشت

برای بازدید کعبه زرتشت باید به مجموعه نقش رستم بروید و کعبه زرتشت یکی از بناهای موجود در نقش رستم است. برای دسترسی به شیراز می توانید از سیستم های حمل و نقل هوایی، ریلی و جاده ای از هر شهری استفاده کنید.
از شهر شیراز برای رسیدن به شهرستان مرودشت و سپس نقش رستم باید به دل جاده بزنید. مسافتی به طول 60 کیلومتری در جاده شیراز – اصفهان.
برای رفت و آمد با وسایل حمل و نقل عمومی باید به ترمینال شهید کاراندیش شیراز و سوار مینی بوس یا تاکسی بین شهری بشوید.
شما احتمالا از سمت شهر آباده به استان فارس وارد می شوید. از آن جا به بعد چون مسیر دسترسی تا نقش رستم، شهر تا شهر است، باید از شهرهای صفاشهر و مرغاب گذر کنید و نرسیده به سعادت شهر، به مجموعه پاسارگاد می رسید. بعد از پاسارگاد، تا نقش رستم باید از سعادت شهر، هشتیجان و اصطخر عبور کنید و در جاده مرودشت – سعادت شهر بمانید و به سمت جاده مرودشت – سارویی بپیچید و تابلوی نقش رستم را خواهید دید. همچنین کمی آن طرف تر از تخت جمشید، روبه روی جاده به نقش رستم می رسید.