نگاهی کامل بر تاریخچه و معماری زیبای کاخ عالی قاپوی اصفهان

معرفی بنای عالی قاپو

کاخ عالی قاپو از زیباترین بناهای تاریخی به جا مانده از دوران حکومت صفویان در شهر اصفهان است. کاخ یا عمارت عالی قاپو در ضلع غربی میدان نقش جهان اصفهان و مقابل مسجد شیخ لطف الله قرار دارد. در گذشته از عمارت عالی قاپو با نام های «دولتخانه مبارکه نقش جهان» و «قصر دولتخانه» نیز یاد می کردند. کاخ عالی قاپو ۱۸۰۰ متر مربع مساحت و ۶ طبقه دارد.

کلمه عالی قاپو از دو بخش عالی و قاپو تشکیل شده است که در کنار هم، به زبان ترکی، معنای «درگاه بلند» یا «سر در بلند» می دهند. کاخ عالی قاپو با معماری زیبا بر پایه چوب، از بزرگ ترین و باشکوه ترین بناهای زمان خود به شمار می رفته و در اوایل قرن یازدهم هجری قمری ساخته شده است.

سردر ورودی عمارت عالی قاپو در زمان صفویان، دروازه ورود به تمام بناهای سلطنتی در میدان نقش جهان بوده است. شاه عباس اول صفوی، به منظور نشان دادن قدرت و شکوه دولت خود، دستور به ساخت عمارت عالی قاپو داد. جلسات مهم حکومتی، استقبال از مهمانان خارجی و مراسم دولتی در این کاخ برگزار می شد؛ همچنین بالکن این عمارت محلی برای اتراق شاه عباس و اطرافیان او در زمان برگزاری مسابقات چوگان و اسب سواری در میدان نقش جهان و تماشای این مسابقات بود.

عمارت عالی قاپو در زمان شاه عباس اول بسیار مورد احترام بود و عبور از در ورودی این بنا برای همگان میسر نبود. در بازدید از میدان نقش جهان اصفهان، این ساختمان ۶ طبقه توجه بسیاری از گردشگران را، از گذشته های دور تاکنون، جلب می کند.

کاخ عالی قاپو را با عنوان بلندترین کاخ عهد صفوی می شناسند که با پلکانی باریک از طبقه همکف به طبقات بالاتر می رسد. بالا رفتن از این پله ها به دلیل ارتفاع بلند آن ها کمی سخت است؛ اما در پس آن ایوانی زیبا با ستون های چوبی قرار دارد که ارتفاعش به ۲۰ متر می رسد و تماشای میدان نقش جهان از فراز آن بسیار لذت بخش است. در این ایوان می توانید مسجد شیخ لطف الله را پیش رویتان، سر در قیصریه را در سمت چپ و مسجد شاه را در سمت راست ببینید. عمارت عالی قاپو از جالب توجه ترین بناهای تاریخی در میدان نقش جهان اصفهان به شمار می رود.

معرفی جاذبه های گردشگری و مکانهای دیدنی اصفهان

تاریخچه ساخت کاخ عالی قاپو

همان طور که پیش تر ذکر کردیم زمان ساخت این کاخ به شاه عباس اول صفوی می رسد که قصد داشت پس از انتقال پایتخت به اصفهان دولتخانه جدیدی را در این شهر ایجاد کند. کاخ عالی قاپو نیز در ابتدا ارتفاع کم تری داشت و فقط دروازه ی این دارالحکمه به حساب می آمد. اما بعدها به دستور دیگر شاهانی که پس از شاه عباس بر تخت نشستند، در طی پنج مرحله طبقات دیگری نیز به آن اضافه شدند.

بنابراین عمارتی که امروزه در سفر به اصفهان به تماشایش می روید با بنای اولیه آن بسیار متفاوت بوده و در طی هر بازسازی و توسعه، بخش های تازه ای به آن اضافه شده که به شکوهش افزوده است. با این حال بسیاری از تاریخ دانان بر این عقیده هستند که طبقات بالایی به اجبار بر بنای اصلی اضافه شدند.

با گذر زمان و بزرگ تر شدن پایتخت حکومت صفویه یعنی شهر اصفهان، آن ها نیز مجبور بودند تا فضای بیش تری را برای درباریان و خدمه شاه ایجاد کنند. بنابراین بهترین راه برای آن که مجبور به فاصله گرفتن از شاه هم نشوند، اضافه کردن چند طبقه بر بنای عالی قاپو بود.

معماری بنای عالی قاپو

عمارت عالی قاپو را به عنوان نمونه ای از بناهای دوره صفویان با معماری منحصربه فرد می شناسند. ساخت بنای کاخ و سر در ورودی عالی قاپو در دوره پادشاهی شاه عباس اول، شاه عباس دوم و شاه سلطان حسین به انجام رسیده است. دروازه ورودی بخشی قابل توجه در معماری بنای عالی قاپو به شمار می رود. در قسمت بالای در ورودی، کتیبه ای به چشم می خورد که امروزه بخش هایی از آن از میان رفته است.

معماری عمارت عالی قاپو به صورتی است که از پشت، روبه رو و دو طرف کاخ، تعداد طبقات متفاوت به نظر می رسد.

دو طرف ورودی، از داخل، دو سکوی سنگی قرار دارد. ساختمان اصلی عمارت کمی جلوتر قرار گرفته است و این قسمت که حدفاصل بین ورودی تا ساختمان اصلی به شمار می رود، طاق های جناغی دارد که در طبقه های دیگر، همین طاق ها به شکل کوچک تر دیده می شوند. طبقه همکف به وسیله دو پلکان مارپیچ در دو طرف به طبقه های بالا دسترسی دارد و پلکان زیگزاگ در این طبقه برای استفاده پادشاه و خانواده او بوده است.

بالای کاخ در اصل سه طبقه وجود دارد که هرکدام دو قسمتی است و به همین دلیل ۶ طبقه می شود. البته همان طور که پیش تر گفتیم، از هر طرف ساختمان تعداد طبقه ها متفاوت به نظر می رسد. ایوان بزرگ عالی قاپو با ۱۸ ستون چوبی در طبقه سوم قرار دارد. در طبقه های کاخ، اتاق های بزرگ در مرکز و اتاق های کوچک در اطراف آن قرار گرفته اند.

از برجسته ترین بخش های معماری در کاخ عالی قاپو می توان به معماری تالار موسیقی در طبقه آخر اشاره کرد. در دیوارهای این تالار تصاویر زیبایی از جام و ساز بر دیوارها حک شده اند و این حفره های ظریف، باعث انعکاس صدای موسیقی در ساختمان می شده است. در واقع معماری این اتاق را به صورتی طراحی کرده اند که صدای موسیقی از این تالار در فضای کاخ بپیچد. تالار موسیقی سه اتاق دارد، دو اتاق بزرگ تر هستند و اتاق دیگر کوچک است. امروزه نیز این بخش از کاخ عالی قاپو از زیباترین بخش های این ساختمان به شمار می رود.

حوض مسی ایوان کاخ را به منظور آب رسانی به طبقه های بالا تعبیه کرده اند و در ساخت آن تکنیک های مهندسی برجسته ای به چشم می خورد. در ساخت این حوض از سنگ و مس استفاده شده است و با دم و بازدم هوا، حوض پر و خالی از آب می شود. این حوض در گذشته باعث خنکی هوای ایوان بالای کاخ می شده؛ اما در حال حاضر غیر قابل استفاده است. حوض مسی ایوان بالا را در زمان سلطنت شاه سلطان حسین ساخته اند.

تزیینات داخلی عالی قاپو

تزیینات داخلی عمارت عالی قاپو از جالب توجه ترین بخش های معماری این بنا به شمار می روند. از ورودی عمارت عالی قاپو گرفته تا بالاترین بخش ساختمان در تالار موسیقی نمونه های زیبایی از تزیینات ایرانی و سنتی به چشم می خورد و بخش های مختلف را با هنر دست هنرمندان ایرانی زینت داده اند. هر طبقه از عمارت عالی قاپو نیز تزیینات مخصوص به خود را دارد و در قسمت های مختلف این ساختمان می توان رد گچ کاری ها و نقاشی های زیبا را دید.

یکی از زیباترین بخش های کاخ عالی قاپو در گذشته، ستون های زیبای چوبی در طبقه سوم بوده اند که همه آن ها را با آینه کاری تزئین کرده بودند و سقف ایوان را نیز نقوش برجسته چوبی و نقش و نگارهای هنرمندانه پوشانده بود. در تالار زیبای پشت ایوان نیز، نقاشی های برجسته در سراسر دیوارها زیبایی بنا را دو چندان می کنند. متاسفانه امروزه خبری از آینه کاری ها نیست و بخش های زیادی از نقاشی ها از میان رفته اند.

از ایوان کوچک پشت تالار در طبقه سوم، گنبد توحید خانه دیده می شود. ایوان کاخ عالی قاپو محل تماشای مسابقات و مراسم داخل باغ نقش جهان در عهد صفویان، توسط پادشاهان نیز بوده است. حوض مسی وسط ایوان را با سنگ های مرمرین تزئین کرده اند. در گذشته وسط این حوض مسی فواره هایی وجود داشته است که امروزه اثری از آن ها نیست.

تالار موسیقی عمارت عالی قاپو در بالاترین طبقه، بسیار زیبا طراحی شده است. گچبری های سه بعدی و برجسته و حکاکی جام ها و آلات موسیقی روی دیوارهای این تالار از برجسته ترین مشخصه های اتاق موسیقی هستند. از طرف دیگر طراحی مهندسی صدا در این بخش از عمارت با توجه به زمان ساخت عالی قاپو، یک شاهکار مهندسی به حساب می آید. نقاشی های تالار موسیقی با سایر نگارگری های کاخ عالی قاپو تفاوت هایی دارد. در سبک نقاشی تابلوها و نقاشی های این اتاق می توان نمونه هایی از هنر نگارگری غربی را دید. فضای این بخش از کاخ مدرن تر از سایر طبقه ها است و این تفاوت در آثار هنری موجود در آن به خوبی قابل تشخیص است.

در تزیینات داخلی عمارت عالی قاپو نقاشی های برجسته ای از هنرمند معروف دوره صفویان، رضا عباسی نیز دیده می شود. متاسفانه بخشی از این آثار نیز آسیب های جدی دیده اند، هرچند این آسیب ها چیزی ار ارزش نقاشی های به جا مانده کم نمی کند.

در تزیینات بیرونی بنای عمارت عالی قاپو تزییناتی زیبا و سنتی به چشم می خورند. کاشی های هفت رنگ، خطوط اسلیمی، نقاشی های گل و شکارگاه ها و گچ بری های زیبا نیز، بنای عمارت را زینت داده اند. گچبری در زمان صفویان هنری تازه و نو بوده است و سبک گچبری «کشته بری» نیز در زمان صفویان شکل گرفت که نوعی بسیار ظریف و هنرمندانه از این هنر به حساب می آید. این گچبری ها از نمای دور شباهت زیادی به نقاشی دارند. در گچبری های داخلی، نقوش گلدان، بطری، صراحی و دیگر ظرف ها دیده می شوند. این سبک از هنر گچبری نیز «تنگ بری» نامیده می شود که در عمارت عالی قاپو نمونه های آن فراوان است.

از دیگر مشخصه های داخل کاخ عالی قاپو، استفاده از فرش های پر نقش و نگار در این عمارت است. تزیینات مقرنس نیز که از خصوصیات معماری بناهای تاریخی اسلامی است، در این کاخ به وفور وجود دارد. شکل مقرنس ها از سه تا چند ضلعی تغییر می کند و اشکال مدور نیز در میان آن ها دید می شود.

پادشاهان صفوی به هنر نگارگری و نقاشی علاقه مند بودند و نمونه کارهای باقی مانده در کاخ عالی قاپو، از مهم ترین آثار هنری تاریخی باقی مانده در اصفهان هستند. البته در نقاشی های دیواری موجود در کاخ عالی قاپو، نام خالق اثر و تاریخ ثبت آن را ذکر نشده که همین باعث سختی کار کارشناسان می شود. نقاشی های عمارت عالی قاپو شامل تصاویر زیبا و مینیاتوری از هنر سنتی ایرانی و نگاره های مدرن و غربی می شود. نقاشی های رضا عباسی و سبک شبیه به آن ها در طبقه های اول، دوم، چهارم و پنجم و نقاشی های مدرن در طبقه های سوم و ششم قرار دارند. روی نقاشی های کاخ را با محلولی تثبیت کننده پوشانده اند که باعث حفاظت بیشتر از این نقاشی ها شده است.

در میان تزیینات داخلی عمارت عالی قاپو، روی دیوارها، طاق ها و سقف ها، تذهیب با طلاکاری نیز دیده می شود. در این سبک از هنر تذهیب، پس از قرار دادن لایه چینی روی بخش های مورد نظر، روی آن قسمت را طلا اندود می کنند تا شیارها از آب طلا پر شوند، که این کار باعث درخشش و زیبایی دو چندان اثر می شود.

در کتیبه ها و نوشته های باقی مانده در عمارت عالی قاپو، به مرمت بخش هایی از این بنا در زمان پادشاهی شاه سلطان حسین اشاره شده است. شعرهایی نیز بر دیوارهای کاخ مکتوب است که به دلیل آسیب های زیاد تنها کلمه ها و مصرع هایی از آن ها قابل خواندن است. تزیینات زیبا، متنوع و گسترده در عمارت عالی قاپو، در طول سالیان دراز، مورد توجه هنرمندانی از سراسر جهان بوده است.

مینیاتور داخل عالی قاپو

بر دیوارهای تالار پایین کاخ عالی قاپو، نقاشی های زیبایی دیده می شوند که بیشتر آن ها اثر دست نقاش و هنرمند برجسته، رضا عباسی، هستند. در بخش های دیگر کاخ عالی قاپو نیز تابلوهای زیبای مینیاتور از این هنرمند بزرگ به چشم می خورند.

رضا عباسی هنرمند معروف ایرانی در زمان حکومت صفویان بوده است و در بسیاری از آثار تاریخی به جا مانده از این دوره در شهر اصفهان می توان تابلوهای مینیاتور این هنرمند را دید. در تابلوهای مینیاتور رضا عباسی در کاخ عالی قاپو، نقش و نگارهایی از گل و بوته، شاخ و برگ، اشکال زیبا، نقش پرندگان و حیوانات و انواع جام ها و ظرف ها به چشم می خورد.

مینیاتورهای داخل کاخ عالی قاپو از زیباترین تزیینات داخل کاخ به شمار می روند و مورد توجه بسیاری از گردشگران و علاقه مندان به آثار تاریخی و هنری قرار گرفته اند.