ریگ جن کجاست؟
مرز مشخصی برای ریگ جن متصور نیست. به صورت اجمالی این منطقه در محدوده جغرافیایی مرکز ایران در قسمت غربی کویر مرکزی یا دشت کویر قرار گرفته است. "ریگ جن" در جنوب سمنان، جنوب شرق گرمسار، شرق منطقه حفاظت شده کویر، شمال انارک و غرب جندق قرار گرفته و وسعتی برابر با ۳۸۰۰ کیلومتر مربع دارد. هیچ گونه چشمه یا چاه آبی در این منطقه وجود ندارد. در بیشتر نقشه ها نامی از این منطقه نبرده شده و تنها دو کویرشناس اروپایی در گذشته در سفرنامه های خود به وجود چنین کویری در ایران اشاره ای کرده اند. "هدین" در کتاب "کویرهای ایران" افسانه ای را از مردم آن زمان روایت می کند:" که در مرکز ریگ جن بهشت گمشده ای وجود دارد. در این بهشت دریاچه ای هست و در کنار آن جنگل های انبوه قرار دارند. شیاطین پشم شترها را در آنجا رها کرده اند و هر کسی به این منطقه دست یابد، ثروتمند خواهد شد." اما خوب همان طور که گفته شد این ها افسانه ای بیش نیست و واقعیت ندارد. مسلماً در مرکز ریگ جن نه دریاچه ای هست و نه جنگلی. آنچه هست زمین های پف کرده رسی است که از شدت تبخیر و شوری توانی برای رشد گیاه در خود ندارند.
بهترین مسیر
بهترین مسیر دستیابی به ریگ جن بخش شمال شرق پارک ملی کویر است، یعنی جاده سنگفرش ملک آباد که البته داخل مرز پارک بوده و زیر نظر سازمان حفاظت محیط زیست اداره می شود. بنابراین باید از این سازمان مجوز عبور بگیرید. مسیر دیگر ورود به ریگ جن هم جندق است که دقیقا در نقطه مقابل، یعنی در بخش شرقی پارک قرار دارد. اگر از تهران عازم ریگ جن می شوید باید بدانید که فاصله تهران تا جندق حدود 170 کیلومتر است. بنابراین برای این سفر باید طوری برنامه ریزی کنید که برای رفت وبرگشت سوخت و تجهیزات کافی داشته باشید.
پیشینه شناسایی کویر ریگ جن
در سال 1900 میلادی در دوره قاجار یک کویر شناس و ایران دوست سوئدی به نام سون هدین که شاید بتوان او را اولین مسافر برمودای ایران نامید، منطقه ریگ جن را شناسایی کرد، درست در 100 سال بعد در اوایل قرن بیستم سوئدی دیگری به نام اسون هدینگ قصد عزیمت به مثلث برمودای ایران را کرد که باتلاق های وحشتناک ریگ جن او را از گذشتن از این منطقه رازآلود منصرف کرد و او به عبور از حاشیه غربی برمودای ایران بسنده کرد. اسون هدینگ کتابی را زمینه آشنایی با کویرهای ایران به نگارش در آورد که نقش اساسی در شناساندن کویرهای ایران به ایرانیان و سایر مردم جهان داشته است. آلفونس پابریل با ایده گرفتن از کتاب سون هدین به ایران آمد و توانست فقط عرض کویر ریگ جن را بپیماید. در سال 1977 علی پارسا کویرشناس ایرانی مقیم آمریکا با یاری گرفتن از رئیس وقت پارک ملی کویر با یک هواپیمای شخصی بر فراز آسمان کویر ریگ جن پرواز کرد و به بررسی برمودای ایران پرداخت. و بعد از آن بارها با خودرو به کویر ریگ جن سفر کرد و سد نفوذناپذیری ریگ جن را شکست.
جغرافیای کویر ریگ جن
این منطقه کویری می باشد و در اطرافش باتلاق های نمکی و تپه های شنی فراوانی وجود دارد که در جنوب غربی و غرب دشت کویر، جنوب سمنان، جنوب شرق گرمسار، شرق پارک ملی کویر، شمال انارک و غرب جندق واقع است و حدودا وسعت آن به 3800 کیلومتر مربع می رسد.
علت پیدایش کویرهای ریگ جن
رودخانه شور (لات سمنان) در جنوب شرق دشت گرمسار قرار دارد که دشت گرمسار و ارتفاعات حاشیه آن حوضه آبریز آن بوده است و بعد از رد شدن از دامنه های شمالی ارتفاعات سیاه کوه و زهکش کردن دشت مذکور به شمال غربی کویر ریگ جن وصل می شود.به دلیل تبخیر سالانه و حضور تشکیلات سنگی شور و گنبدهای نمکی و بالا بودن سطح آب زیر زمینی در جنوب دشت،خاک های این منطقه عموماً شور است. منطقه شمالی ریگ جن اراضی وسیع شوری را داراست که در امتداد جنوب به اندازه املاح آن اضافه می شود. این قسمت شامل اراضی پست باتلاقی و کفه های گلی-نمکی می باشد.
باید بدانید این منطقه از لحاظ روند ساختار و چنیه شناسی و رسوب شناسی شبیه به دیگر مناطق کویر مرکزی ایران می باشد. مواد آبرفتی و رسوباتی که ایجاد شده است به وسیله رودخانه های منتهی به ریگ جن که عمدتا از شمال غرب به سمت جنوب شرق امتداد دارند در جریان خرد شدگی و سائیدگی بصورت ذرات کوچک و بزرگ در داخل کویر باقی می ماند. این نوع رسوب و مواد آبرفتی در تشکیل دشت های آبرفتی ریگ جن موثر بوده و رسوب گذاری کاملی از نظر تشکیلات رودخانه ای در دشت های ریگ جن بوجود آورده است. بدین نحو که در موقع ورود رودخانه به دشت، بواسطه وسیع تر شدن ناگهانی بستر رودخانه سرعت آب نیز به مراتب کم شده و رسوبات داخل آب با آب روی زمین پخش شده است. وقتی آب و مواد محتوی آب روی دشت پخش می شوند، اول مواد بزرگ و سنگین تر از دیگر ذرات در ابتدی محل ورود رودخانه به دشت در درون بستر رودخانه و در کف آنها باقی می ماند و سپس ذرات کوچک با توجه به سرعت آب و وزن آنها رسوب گذاری می شود .
وجه تسمیه کویر ریگ جن
ریگ یعنی «ماسه زار» و جن به معنی «مخفی» می باشد و به خاطر تمامی افسانه ها و داستان های خیالی که بعضی از آن ها را برایتان شرح دادیم، نام این منطقه را ریگ جن گذاشته اند. برخی از ساکنین بومی این منطقه معتقدند که صدا های ترسناکی از این کویر به گوش می رسد که دلیل آن وزش باد بر روی تلماسه هاست و از دیگر دلایل نام گذاری این کویر، گرمای بیش از حد آن است که در قرآن روایت شده جنس جن از آتش و گرماست.
ریگ جن، زیستگاه چه جانوارانی است؟
در هر منطقه جغرافیایی، پوشش گیاهی و جانوری آن از اهمیت زیادی برای پژوهشگران و نیز از جنبه اثرات آن بر محیط زیست برای ساکنان آن برخوردار است. ناحیه وسیعی از ریگ جن به علت گرمای زیاد و شرایط بسیار سخت کویری فاقد هرگونه پوشش گیاهی و جانوری محسوب می شود. اما در منطقه دم ریگ به علت افزایش پوشش گیاهی و تعدیل سختی کویر تنوع زیستی معمول این چنین مناطقی قابل رویت است. گونه هایی شامل انواع مار و عقرب، خرگوش، کاراکال، گربه شنی، روباه شنی، جرد، پامسواکی، پایکا، انواع آماگا و جکو، گرگ و شغال، شاهین، عقاب طلایی، سارگپه بیابانی است.
برای علاقمندان به محیط زیست باید بگوییم این ریگزار با چندین منطقه حفاظت شده همسایه است، از جمله منطقه شکار ممنوع ملاهادی، منطقه حفاظت شده عباس آباد نایین، منطقه شکار ممنوع اردستان، منطقه شکار ممنوع چوپانان و علی الخصوص پارک ملی کویر در مجاورت است که یکی از زیست گاههای یوز آسیایی نیز به حساب می آید. با توجه به اقلیم سخت کویری این منطقه هیچ گونه آثاری از ساخت و سازهای انسانی دیده نمی شود. آنچه از زندگی و تمدن قابل مشاهده است در حاشیه ریگ جن قرار دارد. جندق، انارک، عشین، باباخالد و علم حاج باقر جز آبادی ها و منطقه های مسکونی اطراف ریگ جن هستند.
سطح پوشیده از گیاه کویر ریگ جن
با ترکیب خاک ( نمک و گچ ) و شرایط اقلیمی خشک میتوان به راحتی دانست که رشد گیاهان کند و بسیار مشکل خواهد بود. حتی در نقاط شمال و مرکز ریگ جن که شرایط دشتی و باتلاقی دارد هم هیچ گونه زندگی نباتی دیده نمیشود. فقط در مناطقی که پوشش ریگزار وجود دارد در پشت شیب های غربی درختچه های 1 ساله تاغ را میتوان به ندرت دید که اکثرا به دلیل سختی و خشکی محیط منطقه خشک شده اند. اما دگرگونی محیط را میتوان در منطقه دم ریگ و حاشیه ریگ جن مشاهده کرد. گیاهانی از جمله:تاغ، گز و خار شت، سالسولا، اشنان، تنها گونه های هستند که توانایی رویش در این محیط را دارند که علاوه بر سازگاری با سختی اقلیم مناطق کویری و مقاوم بودن در برابر شوری و خشکی را دارا باشند. در کنار کوه های سیاه کوه و نخجیر در منطقه شمال غربی و غربی ریگ جن بوته های روناس با ساقه های بلند و ضخامت زیاد دیده می شود که برای مصرف سوخت بکار می رود و کمی از آنها در رنگری مورد استفاده واقع می شود. گندمیان، جو وحشی،نعناکوهی،باریجه، کاهوی وحشی و کلاه میرحسن از جمله پوشش گیاهی مناطق استپی حاشیه ریگ جن می باشد که علفی و 1 ساله هستند،کاروانکش،بوته های قیچ، و چوبک نیز از موارد دیگر هستند. در زمینهای ماسه ای در منطقه دم ریگ پوشش گیاهی به صورتی است که درختچه های تاغ و بندرت اسکنبیل دیده می شود. هرچقدر به طرف غرب پیش برویم این پوشش خاص به انبوه می رسد.از جوامع گیاهی دیگری در ریگزارها میشود به نتر،نسی، دم گاوی و ... اشاره کرد.
آسمان پرستاره ای که شما را جادو می کند
کویر با شب زنده داری هایش معنا پیدا می کند. تماشا و رصد ستاره های درخشان آسمان عاری از آلودگی نوری، یکی از هدایای کویر به مهمانانش است. ستاره ها، آسمان بی کران شب را زینت داده اند و سقفی درخشان برای کویر ریگ جن پدید آورده اند. دنیای ستاره ها تمامی ندارد و می تواند تا طلوع خورشید سرگرم تان کند. بعد از لمس سرزمین تپه ها و رمل های وهم آلود روز، شیرینی ستاره بازی های شب، حسابی به دل می نشیند.
افسانه های ریگ جن
حاشیه نشینان و محلی های این منطقه، چوپان ها و ساربان ها معتقدند که اگر کسی پایش به ریگ جن برسد، بلافاصله ناپدید و توسط ارواح و موجودات ماورایی به قلب ریگ جن فرستاده می شود! یکی از کاوشگران می گوید که حتی شتر های اهالی کویر هم وقتی به این منطقه می رسند، می ایستند و به هیچ عنوان حرکت نمی کنند! همچنین حرکت تپه های ماسه ای و تغییر شکل آنها را به دلیل وجود قدرت های شیطانی در این منطقه می دانستند. آنچه مشخص است قسمت عمده ریگزارهای ریگ جن به دلیل عدم وجود پوشش گیاهی دائماً تحت تأثیر نیروی باد در حال تغییر و حرکت هستند.
هدین در کتاب کویرهای ایران افسانه ای را از مردم آن زمان روایت می کند که در مرکز ریگ جن بهشت گمشده ای وجود دارد. در این بهشت دریاچه ای هست و در کنار آن جنگل های انبوه قرار دارند. شیاطین پشم شترها را در آنجا رها کرده اند و هر کس به این منطقه دست یابد ثروتمند خواهد شد. مسلماً در مرکز ریگ جن نه دریاچه ای هست و نه جنگلی. آنچه هست زمین های پف کرده رسی است که از شدت تبخیر و شوری توانی برای رشد گیاه در خود ندارند.
آنچه در مورد ریگ جن حقیقت دارد بخل آسمان و قهر زمین است که آن را تبدیل به سرزمین افسانه ها کرده است. آنچه در سفر به مناطقی ازاین دست باید مورد توجه قرار گیرد توجه به نکات فنی، ایمنی و داشتن تجربه کافی است. کویر برخلاف ظاهر آرام و صبور دارای طبیعتی خشن و پرخطر است. سفر به چنین مناطقی تمهیدات خاص خود را طلب می کند و بدون انجام مطالعات لازم قطعاً عواقب ناگواری را به همراه خواهد داشت.
معرفی چند جاذبه های گردشگری ایران که مشابه آن ها در خارج از کشور وجود دارد!
