منابع سنگ فیروزه در جهان و تاریخچه ی استفاده از آن در ایران 

سنگ فیروزه در طول تاریخ همواره مورد توجه انسان ها قرار گرفته است. شاید مهم ترین دلیل اهمیت بشر در طول تاریخ به خواص سنگ فیروزه نیز مربوط باشد. از انواع سنگ فیروزه می توان به نوع شجر و فیروزه عجمی اشاره کرد. از مشخصات سنگ فیروزه می توان به رنگی جذابآن اشاره کرد که بسته به نوع رنگ آن، آبی آسمانی یا آبی تیره می تواند بسیار گران و یا ارزان باشد.

فیروزه یک کانی کمیاب و ارزشمند به رنگ های طیف فیروزه ای (آبی روشن تا سبز) و از رده ی فسفات است.فیروزه یکی از سنگ های قیمتی است که از عهد باستان در ایران شناخته شده بوده. از کتیبه بنیاد کاخ داریوش بزرگ در شوش معلوم می گردد که در آن تاریخ فیروزه (احسائین) نامیده می شد و از خوارزم برای زینت آلات کاخ آورده شده بود. فیروزه مشهور به سنگ آرزوهای پادشاهان بوده و از زمان هخامنشیان به عنوان هدیه از طرف پادشاهان ایران به دیگر سلاطین داده می شده.در کشور ایتالیا از فیروزه ی آبی و صاف که به گوهر آبی معروف است، به عنوان یکی از گران قیمت ترین جواهرات استفاده می شود.در ایران به جرات می توان گفت که فیروزه محبوب ترین جواهر در بین مردم است. البته به جز زیبایی این سنگ، مسائل اعتقادی و برخی خواص ویژه ی معنوی و درمانی و ماورائی که برای این سنگ ذکر شده نیز در این محبوبیت تاثیر داشته.

فیروزه به رنگ های آبی آسمانی، آبی مایل به سبز، سبز مایل به زرد، خاکستری مایل به سبز، آبی نیلی و آبی مایل به سفید وجود دارد. رنگ آبی آسمانی مرغوب ترین رنگ آن است. در صورتی که میزان مس موجود در کانی زیاد باشد به رنگ آبی در صورتی که آهن زیاد داشته باشد به رنگ سبز و در صورت وجود آلومینیم زیاد به رنگ سفید دیده می شود که به ترتیب قیمت آن کاهش می یابد.این کانی ارزشمند در نیشابور، جنوب مشهد، کرمان، شهر بابک، تفت و در بیرجند یافت می شود. معدن فیروزه نیشابور از قدیمی ترین معادن فیروزه جهان است که از ۲۰۰۰ سال پیش از آن سنگ فیروزه استخراج می شده است. سنگهای فیروزه این معدن به دوسته خاکی و سنگی تقسیم می شوند. فیروزه خاکی دارای رنگ و مرغوبیت بالاتر است.

در اصطلاح بازار ایران ، انواع فیروزه به دو دسته ی فیروزه عجمی و فیروزه شجری تقسیم شده است. فیروزه ی عجمی معمولا به نگین های کاملا پاک و یک دست و بدون هیچ رگه ی نیشابوری می گویند. نمونه های رگه دار شجری. معمولا و به شکل سنتی، اروپائیان نوع شجری و ایرانیان نوع عجمی را می پسندند.

علت رنگ آبی و سبز در فیروزه

فیروزه یک فسفات آلومینیوم با سختی حدود 6 است. با این حال به طور قابل ملاحظه ای از کوارتز نرم تر است. این کانی به طور طبیعی در طیف وسیعی از رنگ ها٬ از آبی آسمانی روشن تا سبز خاکستری یافت می شود. فیروزه با رنگ آبی خوشرنگ، بهترین کیفیت را دارا می باشد و بسیار کمیاب است و در حالی که رنگ سبز یا آبی کمرنگ که از ارزش کمی برخوردار است، فراوانی بیش تری دارد.

چگونگی به وجودآمدن فیروزه:

فیروزه بیشتر اوقات در رسوبات مس در محیط های بایر و نسبتا کم آب یافت شده است.فیروزه در مکان هایی بوجود می آید که میزان مس موجود در منطقه بالا باشد. فیروزه بر اثر تاثیر محلول های سطحی مس دار بر روی سنگ های غنی از Al2O3 و غنی از فسفر و گاهی نیز بر اثر تاثیر محلول های سطحی مس دار٬ بر روی فسیل های استخوانی جانوران به وجود می آید.

منابع سنگ فیروزه در جهان

سنگ فیروزه در مناطقی هم چون ایران، تبت، چین، مصر و جنوب غربی آمریکا به دست می آید. گرچه درجه خلوص و رنگ تولیدات اغلب معادن آن با هم متفاوت است ولی اغلب این سنگها حداقل از لحاظ شکل ظاهری شبیه هم هستند.

فیروزه در مناطق مختلفی از کشور منجمله نیشابور، باغو (دامغان)، الله آباد و یخ آباد (کاشمر)، میدوک و چاه فیروزه (شهر بابک) شناسایی و بسته به کیفیت و ارزش اقتصادی آنها بهره برداری می گردد. معدن سنگ فیروزه نیشابور قدیمی ترین و مهم ترین معدن در کشور است و در سـطح جهان نیز از شهرت و اعتبار خاصی برخوردار است. نیشابور از گذشته های دور، شهری با اهمیت در کنار جاده ابریشم بود و از یک سو، فلات ایران را با آسیای مرکزی و از سوی دیگر، فلات آناتولی و سواحل مدیترانه را به چین پیوند می داد. ایــن معادن در مجاورت یک مسیر قدیمی قرار دارد که در روزگاران قدیم محل عبور کاروان های بازرگانی بوده است.

در مصر دو معدن از معادن شبه جزیره سینا که «کشور فیروزه» نامیده می شد نیز وجود دارد که در زمره قدیمی ترین معادن شناخته شده جهان قرار دارند. این معادن اکنون ارزش اقتصادی چندانی ندارند و توســط بومیان به شکل ابتدایی استخراج می شود. سنگ فیروزه این منطقه سبز تر از نوع ایرانی آن است. امروزه بسیاری از فیروزه های که در ایران به فروش می رسند مربوط به شهر بابک کرمان هستند که چند سالی است منابع بسیار غنی از آن یافت شده است.

معادن فیروزه در غرب

جنوب غربی ایالات متحده از لحاظ تولید سنگ فیروزه بسیار غنی است و مناطقی مانند آریزونا، کالیفرنیا، کلرادو، نیومکزیکو و نوادا از مراکز عمده تولید آن در این کشور شناخته می شوند. در حال حاضر، آریزونا بزرگترین تولیدکننده این سنگ در کشــور است. نــوادا دیگر ایالت آمریکاست که با داشتن 120معدن، بخش عظیمی از سنگ فیروزه مورد استفاده صنعت جواهر سازی را تامین می کند. مرغوب تریــن نوع آن در ایالت متحده، از معدن “لس کریلوس” نیومکزیکو به دست می آید و قبل از ورود فاتحان اسپانیایی به قاره جدید، سنگ این معدن به طور گسترده توسط بومیان مورد بهره برداری قرار می گرفت.

تاریخ استفاده سنگ فیروزه در ایران

در ایران قرن های متمادی در این کشــور به طور گسترده برای تزیین اشیاء، مساجد و داخل و خارج بسیاری از بناهای مهم استفاده شده است. این شیوه ساخت و ســاز ایرانی بعدها به شبه قاره هند نیز راه پیدا کرد و در ســاخت تاج محل نیز از فیروزه استفاده شده است. و این رنگ، نمادی از بهشت خدا بر روی زمین تلقی می شد. کاوش های باستان شناسی که در منطقه آسیای میانه صورت گرفته، نشان می دهد در گورهای ثروتمندان این منطقه و سراسر حوزه قفقاز، فیروزه ایرانی یافت شده است.

یکی از مهم ترین یافته های باستانی در شمال شرق ایران در محوطه تپه برج اطراف معدن تاریخی نیشابور مربوط به اسکلت زنی حدود 45 ساله است که یک قطعه سنگ فیروزه سوراخ شده در نزدیکی کمر اسکلت شناسایی شد. آزمایشات نشان داد که قدمت اسکلت به 4360 سال قبل از میلاد مسیح بر میگردد!

در طول تاریخ، از دانه های تخم مرغی شکل فیروزه ایرانی برای ساخت جواهر آلات و مرصع کاری اشیاء استفاده شده است. گفته می شود به دلیل نبود فناوری فرآوری، این سنگ ارزشمند هم اکنون از معادن ایرانی به صورت خام به ترکیــه صادر و پس از تراش و فرآوری، به نام سنگ فیروزه ترکی به جهانیان عرضه می شود و کشــورهایی چون چیــن، هند و ایتالیا نیز تلاش می کنند تا مرکزیت تجارت این کانــی زیبا را به دست آورند.