معرفی دستگاه سه گاه و ویژگی های آن

در کتاب های قدیمی موسیقی ایرانی به کلمات یگاه، دوگاه، سه گاه، چهارگاه و پنجگاه بسیار اشاره شده است.دستگاه سه گاه نیز همان طور که از نامش پیداست، یکی از نغمه های قدیمی ایران است.بعضی این آواز را مخصوص ترک ها می دانند، از طرفی دیگر این آواز میان اهالی آذربایجان و قفقاز نیز متداول است.سه گاه دارای فراز و فرود های جالبی است در گوشه ای مانند “درآمد” کاملا محکم و قوی و در عین حال ظریف است و در گوشه ای مانند “مویه” حزن و اندوه فراوان دارد، گویی که بچه ای ناله کرده و ذجه می زند؛ در گوشه ای مانند “مخالف” هم علاوه بر حزن پنهان دارای صلابت و قدرت است و نوعی التماس توام با وقار در برابر معشوق را نشان می دهد.دستگاه سه گاه، بیشتر برای بیان احساس غم و اندوه توام با امیدواری، مناسب است.نغمه های آوازی موجود در سه گاه، بسیار غم انگیز هستند، در آن حد که ناله های جانسوز آن به عمق وجود آدمی نفوذ کرده و بنیاد آن را از جا می کند.حال و هوای دستگاه سه گاه راز و نیاز عاشقان دور از هم یا بیچارگی بی نوایان را بیان می کند.بعضی از آواز های سه گاه علاوه بر حالت حزن واندوه حالتی حماسی به خود می گیرد که شعر های این گوشه را معمولاً از اشعار شاهنامه انتخاب می کنند (مانند گوشه رجز). قابل ذکر است که نغمه های شاد فراوانی نیز در این دستگاه ساخته و اجرا شده اند که می توان به آهنگ «گل اومد بهار اومد» ساخته مجید وفادار با شعری از بیژن ترقی اشاره کرد.باید خاطرنشان کرد که حالت این دستگاه در همه جا ثابت نیست و به ویژه در گوشه «مخالف»، حال و هوایی بسیار باشکوه دارد.

دستگاه سه گاه یکی از دستگاه های هفتگانه موسیقی ایرانی است که احتمال می­رود نام آن از یکی از مقام­های موسیقی ایرانی که همین عنوان را داراست برگرفته شده باشد. در جهت شناخت دستگاه سه­ گاه باید در نظر داشت که تا پیش از تحول مقام در موسیقی ایرانی دستگاه سه­گاه را یک انشعاب یا زیر شعبه می­دانستند و نه یک دستگاه مستقل. فرصت شیرازی در کتاب «بحورالالحان» از سه­ گاه در حکم یکی از شعبات مقام حجاز یاد کرده است. گفته می­شود که پسوند گاه در عنوان سه گاه که در دستگاه نیز کاربرد دارد، ممکن است به جای دست و انگشت ­گذاری بر روی ساز ارجاع داشته باشد. دستگاه سه ­گاه را به لحاظ تاثیر حسی و عاطفی حزن ­انگیز و مغموم دانسته­اند. در کتاب «نظری به موسیقی» روح لله خالقی آواز سه ­گاه را یادآور و یادگار مصیبت­ها و درد و آلام ایرانیان دانسته است. اما در مقابل شاهین فرهت در کتاب «جایگاه موسیقی ایران در جهان» بر این نظر است که مایه سه­ گاه نزد عامه همواره مورد پسند و توجه بوده و از این جهت «دنیایی­تر» از دستگاه­های دیگر به شمار می­ آید. در دسته­بندی­ای دیگر سه­گاه را در گروه دستگاهی شور گذارده اند که از دلایل آن دانگ­ها و فواصل مشترک میان دو دستگاه شور و سه­ گاه است.

گوشه­ های دستگاه سه­ گاه

محوری­ترین و بااهمیت ­ترین گوشه ­ها در دستگاه سه­ گاه از این قرارند: 1. درآمد ـ 2. زنگ شتر ـ 3. زابل ـ 4. مویه ـ 5. حصار ـ 6. مخالف و 7. مغلوب. امر جالب توجه در گوشه­ های دستگاه سه ­گاه این است که هر یک از آنها در دستگاه چهارگاه بدیلی همنام دارد. اگرچه مد در این دو دستگاه تفاوتی فاحش دارد، مشابهت گوشه­ های همسان تنها به لحاظ جای درجه­های آنها است. برای مثال در هر دو دستگاه دیده می­شود که گوشه «زابل» بر درجه سوم دستگاه استوار است. دستگاه سه­ گاه را برادر دستگاه چهارگاه نیز نامیده ­اند. علت این لقب را همان دانسته­ اند که این دو دستگاه گوشه­ هایی را با نام مشابه با یکدیگر به اشتراک دارند. اما با وجود مشابهت گوشه­های دستگاه سه ­گاه و چهارگاه، دانگ این دو دستگاه و فواصل نت­های آنها کاملا با یکدیگر متفاوت هستند. از برایند ردیف­نویسی­های موسیقی ایرانی گوشه­های دستگاه سه­گاه بدون ترتیب اهمیت و بدون رعایت نوبت اجرای آنها عبارتند از: درآمد، زنگوله، پیش زنگوله، کرشمه، زابل، زنگ شتر، مویه، حصار، بسته نگار، جغتایی، نغمه و خزان، حاجی حسنی، قفقازی، مغلوب، مخالف، مثنوی مخالف، پهلوی، نفیر، حزین، حُدی، مسیحی، رهاب، تخت طاقدیس، شاه ختائی، رنگ دلگشا.

رنگ دلگشا را در پایان و مویه را زمان فرود به سه­ گاه اجرا می­کنند. گوشه مغلوب را در اوج آواز سه ­گاه و همچنین در چهارگاه نیز می­ خوانند. همانند دیگر دستگاه ­های موسیقی ایرانی سه ­گاه نیز با دستگاه­ های دیگر در گوشه­ های بسیاری بده بستان موسیقایی دارد. برای نمونه گوشه های «مغلوب» و «مخالف» در اوج دستگاه شور اجرا می­شوند و از نظر مد و حالت نزدیک به بیات اصفهان هستند. گوشه «زابل» نیز هم در دستگاه همایون و هم در راست پنجگاه اجرا می­شود و نقش پرده گردانی به دستگاه شور را ایفا می کند. در دستگاه نوا نیز گوشه «گَوِشت» به لحاظ مد به آواز افشاری و دستگاه سه­ گاه نزدیک آورده شده است. اما برخی گوشه ­های دستگاه سه­ گاه را بعضی پژوهشگران متعلق به آن دستگاه ندانسته و میان برخی موسیقی ­شناسان بر سر این مسئله اختلاف است. برای نمونه گوشه «زنگوله» را فرهاد فخرالدینی هم در دستگاه سه­ گاه، و هم در چهارگاه، راست پنجگاه، نوا و در ماهور نیز به جا آورده است. اما برخلاف او داریوش طلایی گوشه «زنگوله» را در دستگاه راست­ پنجگاه و نیز ذیل آواز بیات ترک دسته بندی کرده است.

گوشه قفقازی

اهالی این منطقه از ترک های آذربایجان شوروی سابق هستند حالتی از ملودی و آواز که لحنی ترکی همراه با سوزو گدازدارد به قفقازی معروف شده و همینطور می توان این گوشه را در دستگاه سه گاه یک نوع در آمد دانست.

گوشه زنگ شتر

ملودی این گوشه هنگام نواختن یک نوع صدای بسته شدن زنگ در موقع بستن به گردن شتران کاروانان می باشد و به همین خاطر به این گوشه زنگ شتر می گویند این گوشه در بعضی از ردیفهای با نامهای دیگری آمده

گوشه مسیحی

قبلأ در مورد گوشه مسیحی در دستگاه نوا صحبت شده و ما در اینجا فقط نقش این گوشه را از نقطه نظر نت شاهد و ایست در دستگاه سه گاه برسی می کنیم نت شاهد درجه پنجم گام سه گاه را اشغال می کند و گستره ملودی شاهد زابل

گوشه زابل

ز زابل به شاه آمد این آگهی که سام آمد از کوه با فرهی

شهر زابل در استان سیستان و بلوچستان است ملودی زابل به این منطقه تعلق دارد این گوشه را در دستگاه چهارگاه هم اجرا می کنند که از لحاظ نت شاهد روی درجه دیگری قرار دارد محل نت شاهد درسگاه روی درجه پنجم گام سه گاه است و گستره ملودی تا درجه هفتم.

تنم چون موی شد از بس که می کنم مویه دلم چون زیر شد از بس که می کنم زاری
مویه از موره یا ضجه موره می آید موره خوانی یک نوع آواز حزن آور است که در استان لرستان متداول است
گریه و خنده عشاق ز جای دگر است می سرایم به شب و وقت سحر می مویم
نوعی ملودی در دستگاه سه گاه و چهار گاه خوانده می شود که بسیار حزن آور است و هنگام اجرا کمی دشوار روی ساز های زهی بهتر می توان اجرا کرد آدمی را منقلب می کند و انگار انسانی گریه کمی کند.

گوشه مویه

مویه در واقع تغییر مقام از دستگاه سه گاه به شور است از طریق گوشه مویه می توان به آواز شور و متعلقات آن رفت محل نت شاهد درجه ششم گام سه گاه بوده و گستره ملودی تا درجه هشتم گام.

نیست در شهر نگاری که دل ما ببرد بختم ار یار شود رختم از اینجا ببرد

گوشه بسته نگار

گوشه بسته نگار به روایات مختلفی در ردیف موسیقی ایرانی ثبت و ضبط شده در ردیف محمود کریمی استاد آواز ایران که تمام گوشه ها را خوانده و ضبط کرده گوشه بسته نگار را در پرده رضوی اجرا کرده نت شاهد آن در پرده شور روی درجه هفتم گام قرار دارد و گستره ملودی تا حدود دانگ اول گام شور است ولی در آواز سه گاه و چهار گاه درجات اول و ششم گام را اشغال می کند .
دگر به هرچه تو گویی مخالفت نکنم که بی تو عیش میسر نمی شود ما را

گوشه مخالف

گوشه مخالف همانطور که از اسمش پیداست از لحاظ لغوی مقابل واژه موافق است ولی در موسیقی هر گاه ملودی در آواز سه گاه و یا چهار گاه تغییر مقام می دهد و حالتی دیگر پیدا می کند می گویند مخالف در قدیم گام اصفهان به این صورت امروزی نبوده درجه هفتم آن با درجه هشتم مثل امروز نیم پرده نبوده بلکه 3/4

پرده و به آن اصفهان قدیم می گفتند امروزه همین اصفهان قدیم را مخالف سه گاه می نامند ولی در پرده چهارگاه وقتی وارد دستگاه همایون میشویم به آن مخالف می گویند ریشه مخالف بر می گرد به قدیم وقتی ایرانیان موسیقی تعزیه اجرا می کردند بنا به موضوع تعزیه افراد بازیگر در دو قالب مثبت و منفی ایجاد نقش می کردندافرادی که نقش شخصیتهای مثبت تاریخی را بازی می نمودند به موافق خوانان و دسته ای که نقش منفی رابه عهده می گرفتند مخالف خوانان بودند لحن آواز موافق خوانان عمومأ حزن انگیز بوده در مقابل آنها لحن آوازمخالف خوانها بیشتر حالت یورش و نهیب گونه بوده و در دانگ آخر دستگاه می خواندند کم کم این اوج خوانی در چهار چوب سه گاه و یا چهار گاه پرورش یافته و شکل مناسبتری به خود گرفته و چون مخالف خوانها دردانگ دوم سه گاه به حالتی رزمی پیغام خود را به شخصیتهای مقابل (موافق خوانان ) می دادند این گوشه در ردیف موسیقی ملی ما جا گرفته.

گوشه مغلوب

گوشه مغلوب اوج آواز سه گاه است در موسیقی تعزیه قدیم ایران وقتی که مخالف خوانان آواز مخالف می خوانند برای اینکه بتوانند در مقابل آنها بالاتر بخوانند و آنها را مغلوب کنند گوشه ای را می خواندند که بالاتر از آن امکانش نبوده و گوشه مخالف خوانان مغلوب می شدند و به همین خاطر این گوشه را مغلوب خواندند گوشه مغلوب را در دستگاه چهار گاه هم می خوانند

در قدیم وقتی شخصی لحن مخالف را می خواند شعر انتخابی از موضع قدرت وتسلط بود ولی امروزه اشعاری که در این گوشه می خوانند معنای دیگری پیدا کرده حالات این گوشه ها مخالف و مغلوب را مرصع گویند نت شاهد در روی گام سه گاه بر روی درجه اول بود و گستره ملودی تا درجه سوم گام نت شاهد مغلوب روی درجه سوم گام و گستره از حد درجه سوم تجاوز نمی کند

مخالف سه­ گاه

هر گاه در آواز سه­ گاه ملودی تغییر مقام دهد و مد آن عوض شود به آن مخالف می­گویند. گفته می­شود که مخالف سه ­گاه نام جدیدی است که ردیف ­نویسان بر مقام اصفهان قدیم گذارده­ اند. از جنبه ­ای دیگر برخی محققان تبار نام­گذاری مخالف سه­گاه را به تعزیه ­خوانی منسوب دانسته­ اند که مشتمل است بر موافق ­خوانی اولیا و مخالف ­خوانی اشقیا. آواز مخالف سه ­گاه نهیب ­زن و هجومی تعبیر شده است که در دانگ آخر خوانده می­شود. از سوی دیگر برخی پژوهشگران بر این باورند که مخالف سه­ گاه با دستگاه سه­ گاه تفاوتی در حالت دارد. از سویی شور و غلیان مایه بیات ترک را داراست و از وجهی دیگر دلنشینی بیات اصفهان را دارد مخالف سه­ گاه نقش پرده گردانی را در دستگاه سه­ گاه بر عهده دارد. از منظر مد این گوشه از مد متعارف سه گاه فاصله می­گیرد و با آواز بیات اصفهان قرابت پیدا می­کند. در گوشه مخالف نت ایست بر درجه دوم واقع است و نت شاهد منطبق است بر درجه ششم. از ویژگی ­های گوشه مخالف سه­ گاه این است که گاهی به تنهایی و بی ­نیاز از اجرای کامل دستگاه سه گاه به اجرا درمی­ آید. بر این مبنا، برونو نتل معتقد است که گوشه مخالف سه­ گاه مستعد آن است تا مستقل تلقی شود و بدل به دستگاهی جدید شود.

کوک دستگاه سه­ گاه

در راستای شناخت دستگاه سه­ گاه و ساختار آن باید دانست که در رساله «الادوار» نوشته صفی الدین ارموی آمده است که درجه بعد از «دوگاه»، «سه­ گاه» نام دارد. بر این مبنا، دستگاه سه ­گاه از منظر درجات موسیقایی با مقام راست نسبت دارد. فواصل سه ­گاه با آغاز از سومین درجه از مقام راست به دست می­آید. چنانچه احتمال می­رود نام سه گاه نیز ریشه در همین امر داشته باشد. در واقع، به بیان ارموی کوک دستگاه سه­ گاه منطبق است بر مقام راست و بر درجه سوم این مقام انطباق دارد. در سه ­گاه نت ایست و نت شاهد در مقام راست قدیم و روی درجه سوم آن است. بر این اساس در سازهای زهی مانند تار و سه تار که سیم اول کوک نت «دو» را دارد، نت ایست یا خاتمه و نت شاهد را «می کرن» تشکیل می­دهد. نت آغاز یا پایه نیز در دستگاه سه­ گاه همان نت ایست و نت شاهد این دستگاه است. رابطه در هم تنیده نت شاهد سه­ گاه و زیر نت پایه دستگاه در درجه سوم تا حدی است که برونو نتل درباره آن گفته است به جای نام گذاری یکی از آنان در مقام نت پایه، بهتر است یک «هسته پایه» از ترکیب هر دو آنها برای دستگاه سه گاه آفرید.

ویژگی های گام سه گاه

سه گاه گامی مستقل دارد که نه به گام بزرگ و کوچک شبیه است و نه با شور و همایون ارتباط دارد. این گام دارای دانگ های نامساوی است. از آنجا که تناسب فواصل درجات سه گاه با درجات گام چهارگاه تا حدودی مساوی است؛ لذا اغلب گوشه های معروف چهار گاه در سه گاه نیز نواخته می شوند.
مثل گوشه های زابل، حصار، مخالف، مغلوب و مویه.درجات مهم گام سه گاه عبارتند از: درجه یک (تونیک)، درجه سوم (شاهد) و درجه پنجم (نمایان) که درجه سوم مهم تر از بقیه درجات است.

درآمد سه گاه

هرگاه درجه پنجم گام شوری را ربع پرده کم کنیم وارد پرده سه گاه می شویم فرض) کنید ما در شور (لا (هستیم اگر درجه پنجم را که نت (می) است تبدیل به (می کرون ) کنیم ملودی ما حالتی پیدا می کند که ما آن را سه گاه می نا میم شروع سه گاه همیشه از زیر تونیک شور شروع می شود یعنی از نت سل پس گامی که بوجود آمد سه گاه سل است از گام شور ( لا)
حال چرا اینطور است که گام سه گاه از تونیک شور شروع نمی شود .
چون فاصله پنجم در سه گاه اهمیت زیادی دارد یعنی پنجم درست در اینجا نت (ر ) می باشد ولی اگر سه گاه از نت لا شروع شود درجه پنجم نت می کرون است که فاصله در ست یعنی گرم نیست و این قانون همیشه در گامها صادق است در گامهای موسیقی فاصله چهارم همیشه (درست ) و پنجم ( درست ) است و این دو نت اهمیت زیادی دارند نت شاهد درآمد سه گاه روی درجه سوم گام سه گاه است و گستره ملودی تا درجه پنجم

سه­ گاه و آواز افشاری

از منظر مد دستگاه سه­گاه با آواز افشاری اشتراکات و مشابهت­هایی دارد. در برخی روایت ­های ردیف موسیقی، آواز افشاری را به دستگاه سه گاه متمایل می دانند. در حقیقت آواز افشاری و دستگاه سه ­گاه هر دو نمودگاه مقام راست در ردیف موسیقی ایرانی هستند. اما تفاوت افشاری و سه ­گاه در استقلال آنها در ردیف است. چنانکه افشاری را از متعلقات دستگاه شور دانسته­اند. سه ­گاه و افشاری اختلاف ­هایی ساختاری نیز دارند که از میان آنها می­توان به این نمونه اشاره کرد که نت ایست در سه­ گاه بر درجه سوم از مقام راست منطبق است و در افشاری با درجه دوم مطابقت دارد. به باور هرمز فرهت، پیرو تشابهات میان افشاری و سه­ گاه برخی موسیقی ­شناسان مانند روح الله خالقی و علینقی وزیری افشاری را به سه گاه نزدیکتر می دانند تا به شور.

ارتباط دستگاه سه ­گاه با موسیقی عربی و ترکی

نوای دستگاه سه­ گاه در موسیقی عربی و ترکی نیز طنین انداخته است. گفته می­شود که در موسیقی عربی مقام ­های موسیقی به طور کلی 9 جنس اصلی دارند و به 9 خانواده پایه ­ای دسته­ بندی می­شوند. نام یکی از آنها سکاه است که گفته می­شود معرب سه­گاه می­باشد. سکاه خود مقام­ هایی فرعی دارد که سکاه ترکی یا سکاه، سکاه بلدی و سکاه عربی یا هُزام از مشتقات آن است. سه­ گاه در موسیقی ترکی نیز یکی از «مقام­های ترکیبی» است. ذیل مقام سه گاه در حیطه موسیقی ترکی مقام­هایی فرعی نیز معرفی شده ­اند که سه ­گاه-مایه یکی از آنهاست. در موسیقی برایهر یک از نت­ ها نامی به کار برده می­شود که باز هم یکی از آنها سه­گاه نام گرفته است.

قطعاتی در دستگاه سه­ گاه

از میان قطعات و آهنگ­های دستگاه سه ­گاه مجموعه «رسوای دل» با صدای محمدرضا شجریان از شنیدنی­ترین آلبوم ­های این دستگاه است که با پیش درآمد آغاز شده و با چهارمضراب سه گاه ادامه می­یابد. ساخت و نوازندگی قطعات آن را داریوش پیرنیاکان بر عهده داشته است. تصنیف های به یاد ماندنی متعددی در این مجموعه به اجرا درآمده­ اند که از آن میان به تصنیف «من از روز ازل» از ساخته ­های مرتضی محجوبی با شعری از رهی معیری می­توان اشاره کرد که نخستین بار با صدای غلامحسین بنان اجرا شده است. «در انتظار دل» نیز آلبوم دیگری است که در آن محمدرضا شجریان با سرپرستی فرامرز پایور گوشه های متعددی از دستگاه سه گاه را به اجرا درآورده است. اما به منظور آشنایی با دستگاه سه­ گاه و شیوه پرده­ گردانی در این دستگاه «شوق دوست» آلبومی است با صدای همایون شجریان و آهنگسازی محمد جواد ضرابیان که نمونه­ هایی از آهنگ­های دستگاه سه ­گاه را معرفی می­کند. از ساخته­ های محمدرضا لطفی در سه­ گاه نیز می­ توان از آلبوم های «جانِ جان»، «پرواز عشق» و نیز «گریه بید» در سه گاه و بیات اصفهان نام برد.قطعه «مرا عاشقی شیدا» ساخته علی تجویدی و با صدای غلامحسین بنان از قدیمی­ترین نمونه­ های قطعاتی در دستگاه سه­ گاه به شمار می­رود. از تصنیف­ های ماندگار در دستگاه سه­ گاه نیز می­توان به قطعه «رسوای زمانه» با آهنگسازی همایون خرم و با صدای خوانندگان متعددی همچون الهه، مرضیه، افتخاری و علیرضا قربانی اشاره کرد که در گوشه مخالف سه­ گاه اجرا شده است. تصنیف دیگری با نام «باز آمد» از ساخته­ های جواد معروفی و با صدای الهه نیز در مخالف سه­ گاه ساخته شده است. در «آلبوم آسمان» نیز قطعاتی در دستگاه سه­ گاه گردآوری شده ­اند که قطعه «چنان مستم» با شعری از مولانا و صدای محمدرضا شجریان و با آهنگسازی داریوش پیرنیاکان در اجرای مخالف سه ­گاه از پرآوازه­ترین قطعه ­های به اجرا در آمده است. برای آشنایی با دستگاه سه ­گاه کتاب­هایی نیز منتشر شده­ اند که از آن نمونه می­توان به «دستگاه سه­ گاه: اقتباس از ردیف­های موسی معروفی» و «تصنیف ­های قدیمی ایران در دستگاه سه­ گاه» اشاره کرد.

دستگاه چهارگاه و بررسی آن در موسیقی سنتی