حجاری یعنی بیرون آوردن یک اثر هنری ظریف، از دل یک تخته سنگ زمخت بی جان. شکل دادن و نقش پردازی سنگ به روش های برش، تراش، خراش و تلفیقی به منظور ساخت و تزئین اشیا یا ابزارهای مختلف را هنر حجاری می گویند. سنگ ها به دلیل برخوردار بودن از ویژگی های سختی، مقاومت، دوام و فراوانی در طبیعت به عنوان ماده ی اولیه تولید گروهی از آثار صنایع دستی ایران به شمار می روند. هنر حجاری در تخت جمشید بیانگر یک فلسفه و مفهوم خاص بوده و شاید مهمترین علت هنر دانستن آن وجود همین امر باشد. برای مثال طرح نقش برجسته نبرد شیر و گاو خود به تنهایی بیانگر یک اسطوره و یک فلسفه عمیق است.
سنگ تراشی
برای تراشیدن بخش های اضافی سنگ دو روش وجود دارد که قدیمی ترین روش آن سائیدن سطح سنگ است. با سائیدن سطح سنگ، بتدریج سطح پایین رفته تصویر مورد نظر ظاهر می گردد. سائیدن های دقیق زیاد و پرداخت آن موجب می شود تا سطح نهایی کیفیتی خاص پیدا کند. سطوحی که با روش سنگ تراشی ساخته می شود از نظر بصری و همچنین لامسه ای بسیار هموار و لطیف است.
تاریخچه
سنگ تراشی در ایران قرنها قبل از میلاد مسیح، با تهیه لوازمی جهت شکار حیوانات و وسایل اولیه زندگی آغاز شده و بتدریج به اوج رونق و شکوفائی خود رسیده است . باز یافته های باستانی از جمله اشیائی که از حفاریهای تپه یحیی واقع در کرمان بدست آمده موید آن است که پیشینه این صنعت به ۴۵۰۰ سال پیش از میلاد می رسد و کشف این ظروف نشانگر آن است که در آن ایام تراش اشیا مختلف مصرفی و تزئینی از سنگ سبز در کرمان رواج داشته که البته هنوز هم این نوع سنگ استخراج و به مشهد فرستاده میشود. بطور کلی باید گفت که سنگتراشی در ایران قدیم بیشتر به تهیه وسایل کشاورزی و آلات و ابزار شکار و کندن پوست حیوانات اختصاص داشته و لوازم سنگی بدست آمده از غار مسکونی کمربند یا غار هوتو در نزدیکی بهشهر که متعلق به ۱۱۰۰۰ تا ۸۰۰۰ سال قبل از میلاد مسیح می باشد نیز دلالت بر همین امر دارد. سنگ در ساختن بناهای تاریخی و آثار باستانی هم نقش بسیار مهم و اساسی داشته است . از جمله مهمترین ابنیه تاریخی میتوان از کاخ های دوران هخامنشی ۷ حجاری های دوره ساسانی و... نام برد. تخت جمید نمونه بارزی از صنعت سنگبری دوره هخامنشی است . بط وریکه از دو اتاق خزانه تخت جمشید که توسط هیات علمی موسسه یکاگو کشف گردید بیش از ۶۰۰ ظرف سنگی سالم و شکسته بدست آمد. از جمله این ظروف یک جام پایه دار سنگی است .
ویژگی های سنگ برای سنگ تراشی
سنگ ها به دلیل برخوردار بودن از ویژگی هایی مانند: سختی، مقاومت، دوام و فراوانی در طبیعت و طبیعی بودنشان، در آثار و صنایع دستی به شدت به کار گرفته می شود. سنگ های بسیار متنوعی به خصوص در ایران می توان یافت که هر کدام با توجه به شکل و جنس خود در جای مخصوصی و برای کار مخصوصی استفاده می گردد. ویژگی هر سنگ از روی: استحکام، رنگ، شفافیت، رگه و سختی و شکست آن مشخص می شود. سنگ ها به دلیل بافت و ساختاری که دارند رنگ پذیر نیستند و فقط سطح آنها را می توان رنگ کرد که آن هم موقت است. سنگ ها به طور طبیعی دارای رنگ هایی مانند : سیاه، سفید، شیری، زرد، نخودی، خاکستری، صورتی، بنفش، زرشکی، عنابی، فیروزه ای، سبز، لاجوردی، قهوه ای، یشمی و آجری است.
ابزارهای سنگ تراشی
انواع ابزارهای سنگ تراشی عبارت اند از: قلم موج و قلم درز (برای کم کردن زوائد و بریدن سنگ)، قلم نَقّاری باریک (برای ایجاد خط و کارهای ظریف)، قلم دندان تیشه ای (برای زدودن زوائد سطح سنگ)، قلم کشو (برای صیقلی کردن کف و زمینه نقوش که همراه با خراشیدن است)، قلم حفره، انواع تیشه برای ایجاد سطوح زبر که اصطلاحآ به آن یک تیشه یا دو تیشه کردن می گویند و نیز تیشه کمپرسی یا کلنگ سنگ تراشی دودَم نیز برای ایجاد سطوح بسیار زبر.
نحوه ساخت
برای ساخت اشیای سنگ تراشی، اول تخته سنگهای حاصل شده از معادن را به سه تا چهار قسمت، بسته به تقاضای کارگاه، می بُرند؛ بعد سنگها را که در این مرحله «اَنْگاره» نامیده میشوند، با کلنگ، تقریبا به شکل ظرف موردنظر در می آورند. در این مرحله، سنگ را «چالور»، «کلنگی» و «قلوه» می نامند. مراحل بعدی با دست یا روی چرخ مخصوص انجام می شود. در کار با دست، چالور را با میخ و میله درشتی تهی می کنند و برای پرداخت سطح بیرونی آن، اول روی آن سوهان می کشند و بعد با سمباده پارچه ای آنرا صیقل می دهند.
در کار با دستگاه سنگ تراشی، کمانه آنرا که زهش به دور محوری چوبی قرار دارد و با قیر به سنگی متصل است، به حرکت درمی آورند. سنگتراش با یک دست کمانه را جلو و عقب می برد و با دست دیگر با افزار مخصوصی که قلابی در انتها دارد، سنگ را می برد. این دستگاه در اساس مثل مته آتشی ابتدایی و بسیار شبیه دستگاه خراطی اما نیرومندتر است. در سالهای گذشته، دستگاههای موتوری به خصوص در قم جای دستگاه سنگ تراشی سنّتی را گرفته است.
سخن آخر
امروزه دو مرکز اصلی سنگ تراشی در ایران، قم و مشهد است و هم اینک در شهرهای ذکر شده تعدادی از افراد در مراحل گوناگون استخراج سنگ بری، سنگتراشی و حکاکی روی سنگ اشتغال دارند.
معرفی هنر جواهردوزی
