معرفی هنر پلاس بافی

«پلاس» نوعی گلیم پشمی یک رو است که غالباً بعنوان زیرانداز بکار می رود. معروفترین پلاس را در ترکمن صحرا بافته می شود و در آن نواحی آنرا «پالاس» می نامند. در یزد و سایر نقاط ایران به ویژه بین عشایر نیز این زیرانداز می بافته می شود. به دلیل اینکه پلاس از نخ پشم بافته می شود رطوبت را از زمین یا اطراف خود به بالا منتقل نمی کند و به این خاطر برای فرش نمودن کف چادرهای عشایر یا ساختن سیاه چادر که اغلب در زمین های مرطوب و بدون زه کشی برپا می گردد و نیز خانه های روستایی مورد استفاده قرار می گیرد.

پلاس بافی

نوعي زيرانداز است كه مانند گليم و قالي ابتدا چلّه كشي مي شود. پس از آن الياف رنگارنگ پشم تابيده را به شكل خطوط افقي از تار عبور مي دهند و بعد شانه مي زنند. در پلاس زمينه ي كار اغلب از خطوط افقي و رنگارنگ تشكيل مي شود. از پلاس براي سجاده ي نماز و سفره پيش پاي عروس نيز استفاده مي شود. پلاس و جاجيم نقش دوزي شده ظاهري شبيه يكديگر دارند اما خطوط در جاجيم عمودي و در پلاس افقي است. پلاس نوعی گلیم پشمی است که از دیرباز به عنوان زیرانداز مناسب جهت محافظت از رطوبت، سرما و گرمای زمین به کار می رود و به این لحاظ در مفروش نمون کف چادرهای عشایر خراسان شمالی که اغلب در زمینهای مرطوب و بدون زه کشی برپا می گردد و نیز در خانه های روستایی مورد استفاده قرار می گیرد.

تاریخچه

بافت گلیم بسیار پیش از ظهور اسلام در ایران رایج بوده است. و قدمت آن بین 5000 الی 3000 سال قبل از میلاد تخمین زده می شود. از آنجا که منسوجات اگر بصورت ویژه ای حفاظت نشود زمان کوتاهی پس از تولید می پوسند و از بین می روند و هرگز قدمت واقعی سوابق بافندگی اقوام مختلف شناخته نخواهد شد. ابزار استخوانی و چوبی بافندگی، دیگر آلات بافندگی کهن نیز در زیر خاک محفوظ نمی ماند و به همین دلیل فقط ابزار سنگی یا فلزی به جای مانده نشانگر سابقه تولید منسوجات است. البته اندک دست بافته های کشف شده از کیفیت عالی، تکنیک پیچیده و نبوغ هنرمندانه آفرینندگان آن حکایت می کند. فرهنگ بی مانند گلیم بافی در حقیقت پاسخی است به نیازهای اولیه روستاییان و مهاجران که در جستجوی دستیابی به چادری خشک، خیمه هایی فرش شده و وسایل خواب گرم تر بوده اند. آنچه را که امروزه به عنوان گلیم می شناسیم دست آوردی است که در اثر سده ها کار مشقت بار در پای دارهای بافندگی ساده روستایی و ایلیاتی پدید آمده است. همانطور که قبلاً عنوان شد معروفترین پلاس ها (نوعی گلیم ترکمنی) از ناحیه ترکمن صحرا است. طایفه «یموت» (از طایفه های ترکمن) که در ترکستان غربی و ایران زندگی می کنند تنها قبیله ای است که مردم آن هنوز هم به بافت گلیم ادامه می دهند. در داخل افغانستان شمالی گروه بزرگی از ترکمن های «ارساری» گلیم و کیف می بافند. در واقع کیف های ترکمن ها بیش از دیگر منسوجات هنر بافندگی آنان را به نمایش می گذارد. کیف های سنتی، چادرها و یراق آلات که به عنوان جزء مکمل زندگی چادرنشینی یا شبه چادرنشینی ترکمن ها است با اسلوب تخت باف توسط طوایف گوناگون آنان به خصوص قبیله های «ترکستان تکه» و «سالور» در غرب افغانستان و ترکستان غربی بافته می شود. یموت ها در شمال شرقی ایران در امتداد مرز ترکستان غربی و در نزدیک دریای خزر زندگی می کنند. گروهی از آنان در شمال صحرای «قره قروم» و حدود صد خانواده نیز در هرات واقع در غرب افغانستان ساکن اند. گلیم های یموت شمال شرقی ایران و اطراف دریای خزر، بزرگ و مستطیل شکل و یک تکه است. رنگ متن مابین قرمز روناسی تیره و صورتی ملایم تغییر می کند و تمام زمینه را با کمک طرحهای گلدار قهوه ای پر رنگ، آبی و فیروزه ای و اشکال کوچک شیری رنگ تزیین شده است. طرح های گلدار از مشخصات ثابت و مهم منسوجات ترکمن است و هر یک از قبایل بزرگ ترکمن گلها را با اسلوب ویژه خود می بافند. این اختلاف در شیوه بافت گلها در قالی های پرزدار و کیف های ترکمن کاملا مشهود است و با کمک آن می توان گروه های گوناگون قبیله ای را از یکدیگر تشخیص داد. این گل بر روی کیف هایی که بر پشت شترها انداخته می شود و همچنین بر روی قسمت هایی از چادرها قابل مشاهده است. ریشه های گلیم های ترکمن معمولاً یکدست، گره دار یا شبکه ای است. حاشیه های گلیم ها قرمز رنگ، ساده و پهن است و گاه با نگاره های جالبی تزئین می شود. در قسمت های انتهایی این گلیم ها گاهی ریسمان های اضافه به چشم می خورد که در زمان برگزاری جشن ها و مراسم ویژه از آنها برای وصل کردن گلیم به زمین استفاده می شود.

تولید پلاس

بعد از چیدن پشم ها و شستن آنها با شانه های مخصوص شانه زده می شوند که با این کار هم مواد ناخالص باقیمانده در پشم (خار و خاشاک) جدا می شوند و هم پشمهای بلندتر از پشم های کوتاه تر جدا می گردد. از پشم های بلندتر برای ریسیدن چله و از پشم های کوتاه تر برای ریسیدن خامه استفاده می شود.

بافت پلاس

نقش اصلی در پلاس ترکمن در پشت کار نمایان می گردد ولی در گلیم های دیگر بافت اصلی در روی کار می باشد. از نقشه هندسی و شکسته استفاده می شود و به همین دلیل است که کوچکترین اشتباهی در بافت نقشه خود را نشان می دهد. در بافت پلاس از گره خاصی استفاده نمی شود بلکه نقش های آن را با عبور دادن نخ های رنگی (با توجه به طرح و نقشه) از پشت چله های زیر و رو (نه از بین چله های زیر و رو) بافته می شود. برای محکم کردن بافت پود زیر و رو داده می شود و به خاطر همین عمل می باشد که نقشه های پلاس حالت برجسته به خود می گیرد. پلاس بافی گاهی از مواد اولیه موی بز و در برخی مواقع از تکه های پارچه استفاده می شود. برای بافت این نوع از پلاس ابتدا دار پلاس را به وسیله میخ سر پا می کنند، سپس شت ها را از دور سر کار می گذرانند و بعد بخاطر اینکه تارها به همدیگر نرسد و بهم نخورد روی چوب کار را گل می کنند. سپس به وسیله ماسوره و نخ پلاس را می بافند. برای بافت پلاس ابتدا چند ردیف شتها را می چینند که به آن ساده گویند بعد به وسیله تکه های پارچه شروع به بافتن پلاس می کنند.

سخن آخر

پلاس در کلیه مناطق ترکمن نشین از جمله گنبد، بندرترکمن، آق قلا، کلاله، یزد و سایر نقاط به ویژه عشایر ایران همچنان تولید می شود اما تولید آن در سالهای اخیر سیر نزولی داشته است. بافته های پلاس عموماً بصورت زیرانداز کاربرد دارند ولی از آن به فرم کیف، سجاده، آیت لیق، خورجین و ... نیز استفاده می گردد.

معرفی هنر جواهردوزی