معرفی ساز تمبک و جزئیاتی در مورد آن

تنبک را می توان یکی از کامل ترین و پر تکنیک ترین سازهای کوبه ای در سراسر جهان دانست، که نقش مؤثری در گروه نوازی ایفا می کند.

واژه شناسی تنبک

تنبک در فرهنگ ها ، اشعار ، آثار موسیقی دانان بصورت "تمبک" ، "تبنک" ، دُمبک ، دُمبال ، خُنبک و ... استفاده شده است. در برهان قاطع بصورت تُنبک ثبت شده است :
"به ضم اول و فتح ثالث بر وزن جفتک ، آوازی را گویند بلند و تند مانند صدای ناقوس و به معنی دف و دهل هم آمده است"
در فرهنگ آنندراج (یکی از فرهنگ های زبان فارسی نوشته شده در قرن نوزدهم میلادی) آمده است :
"به معنی دف و دهل و تبنک (Tobnok) به ضم تا و نون نیز آمده است که بازیگران نوازند."

در آینده نزدیک سخنان آقای بهمن رجبی که صاحب مکتب می باشند و برای شناسایی و تغییر نگرش نسبت به این ساز بسیار زحمت کشیده اند را برایتان نقل خواهیم کرد.بنابراین در فعلا در نوشته های زیر گاها از واژه تنبک و گاها از تمبک استفاده می نماییم ولی در آینده مطلب دیگری در این رابطه خواهیم گذاشت.

گویمش رو گرچه بر جوشیده ای همچو جان پیدایی و پوشیده ای
گوید او محبوس خنبست این تنم چون می اندر بزم خنبک می زنم (مولوی)

یکی از نظراتی که در وجه تسمیه تمبک مطرح شده است این است که واژه ی تمبک Tombak از دو لفظ تُم و بک تشکیل شده است و چون صدایی که از این ساز تولید می شود تداعی کننده این دو واژه در ذهن می باشد به احتمال فراوان نام آن برگرفته شده از صدای آن باشد.

تاریخچه تنبک

ردپای تنبک را می توان در اولین تمدن های ایران زمین پیدا کرد. مستندات تاریخی زیادی وجود دارد که به حضور این ساز در تمدن های دیرینه ای چون ایلام و ساسانیان اشاره می کند. پس از آن نیز حضور این ساز در عصر قاجاریه، نشانگر پایداری تنبک در فرهنگ موسیقی این مرزوبوم از گذشته تاکنون است.
اثبات این گفته را می توان در کتاب هایی همچون “هزار سال وزن در موسیقی ایران” یا “موسیقی بین النهرین” به خوبی مشاهده کرد. همچنین مقالاتی در ارتباط با موسیقی ایرانی وجود دارد که در آن ها نیز به ساز تنبک و پیشینه تاریخی آن اشاره شده است:
به گفته ی نویسنده ی کتاب هزار سال وزن در موسیقی ایران، نام تنبک در منظومه های ساسانی به وضوح به چشم می خورد. همچنین در قسمتی از مقالات مرتبط با موسیقی آمده است که نام ساز دمبک در قسمت هایی از کتاب پهلوی، نوشته ای منصوب به دوران ساسانی وجود دارد. علاوه بر این در این مقاله وجود سازی مشابه با تنبک امروزی در تمدن ایلامی اثبات شده است.
مستندات تاریخی به حضور این ساز درگذشته های پیش ازاین نیز اشاره کرده اند. کتاب موسیقی بین النهرین نمونه ای از این مستندات تاریخی است که گوشه ای از آن را باهم می خوانیم:
در هزاره های اول و دوم قبل از میلاد، در آسیای مرکزی و منطقه بین النهرین، سازی به شکل ساغر و از جنس برنز وجود داشته و آن را لی لیس می نامیدند. با توجه به مهاجرت سومری ها به بین النهرین در هزاره چهارم پیش از میلاد و ارتباط بین این اقوام با تمدن هایی مانند ایلامی ها، بسیاری ریشه تنبک را در تمدن های شکل گرفته در بین النهرین می دانند.
البته تنبک در شکل امروزی خود را می توان سازی نسبتاً نوظهور دانست. تاریخچه تنبک به شکلی که اکنون در موسیقی ایرانی حضور دارد به یک نسل پیش از معاصر یعنی دوره ی قاجار بازمی گردد. نخستین قطعه های موسیقی موجود که از ساز تنبک در آن ها استفاده شده مربوط به دوران قاجار است.

ساختمان تنبک

• دهانه بزرگ

آن قسمت از تمبک که پوست روی آن کشیده می شود (در متون کتاب های قدیمی به این قسمت فراخ تمبک نیز گفته می شود.) جنس پوست می تواند متفاوت باشد و از پوست بز ، میش ، بره یا پوست ماهی می توان استفاده کرد ، جهت کارایی بیشتر و مرغوبیت ، پوست باید کهنه باشد. پوست تمبک تکنواز باید از پوست تمبک ارکستر نازکتر باشد. اندازه ی دهانه برای تمبک های مختلف ، متفاوت می باشد ، معمولا قطر دهانه یا دوره حدود 24 سانتی متر است و در تمبک تکنواز قطر آن از بیرون 22 و از داخل 18 سانتی متر است.همچنین طول تنه به طور تقریبی 21 سانتی متر می باشد. جهت یکسان بودن صدا در تمام نقاط دهانه باید کاملا گرد باشد.

• پوست
• تنه تنبک

این بخش کاسه ی طنین ضرب یا تمبک را تشکیل می دهد و استوانه ای با حجم بیشتر نسبت به سایر بخش های ساز می باشد. طول این قسمت در تمبک تکنواز 18 سانتی متر و در تمبک کنسرت تقریبا 28 سانتی متر می باشد برای جلوگیری از لغزش هنگام نواختن ، شیارهایی روی این قسمت ایجاد می شود

• نفیر یا گلویی

همچنان که از نامش پیداست وظیفه ی این قسمت خارج کردن صدای تولید شده است و همان قسمت باریک و فرو رفتگی ایی می باشد که در بغل نوازنده می نشیند. قطر بیرونی آن 18 سانتی متر و طول آن تا دهانه کوچک حدود (از تنه) حدود 26 سانتی متر است. نفیر از داخل شیپور مانند است و دهانه کوچک تر این شیپور به تنه متصل است تا صدا را بهتر هدایت کند.

• دهانه کوچک

آخرین بخش تمبک می باشد و صدای تولید شده از ضرب بر روی پوست پس از گذر از نفیر از این بخش خارج می شود.در تمبک ارکستر قطری برابر با 22 و در تمبک تکنواز قطری برابر با 18 سانتی متر دارد.

نت نویسی در تنبک

نت نویسی در تنبک بر اساس سه خط حامل می باشد و دایره تمبک را به سه بخش : میانه ، مرکزی و کناره تقسیم می کنند اما در مکتب بهمن رجبی که بسیاری از مدرسان از کتاب ها و مراجع ایشان برای آموزش استفاده می نمایند از یک خط استفاده شده است که روش یادگیری آن نیز ساده تر می باشد.

ریتم شناسی تنبک

انواع ریتم را می توان به سه دسته زیر تقسیم بندی کرد:

• ریتم های ساده

این ریتم ها خود به سه دسته ی دو ضربی،سه ضربی و چهار ضربی تقسیم میشوند.
دو ضربی: ریتم های ۲/۱، ۲/۳، ۲/۴ و ۲/۸ در این دسته هستند. از مشخصه های بارز این ریتم ها برای تشخیص،ضرب اول قوی و ضرب دوم ضعیف است.
سه ضربی: ریتم های ۳/۱، ۳/۲، ۳/۴ و ۳/۸ در این دسته هستند. در این ریتم ها ضرب اول قوی و ضربهای دوم و سوم ضعیف هستند.
چهار ضربی: ۴/۱، ۴/۲، ۴/۳ و ۴/۸ در این دسته هستند. در این ریتم ها ضرب اول خیلی قوی،ضرب سوم قوی و ضرب دوم و چهارم ضعیف میباشد.

• ریتم های ترکیبی

برای ساخت نت های ترکیبی کافیست هر کدام از نت های ساده را در عدد ۲/۳ ضرب کنیم.از معروف ترین ریتم های ترکیبی، ریتم ۸/۶ است که از ترکیب نت ۴/۲ بدست می آید.
عدد هر ریتم متشکل از دو بخش صورت کسر و مخرج آن است،هر کدام از این بخش ها بیانگر نکاتی است که در نوازندگی باید به آنها توجه کنیم.صورت کسر بیانگر تعداد ضرب ها ریتم های ترکیبی و ساده است.مخرج کسر نماینگر کشش ها و سکوت ها است.

• ریتم های لنگ

این ریتم ها ازترکیب چند ریتم ساده به دست می آید و ازاصول خاصی پیروی نمیکند. مثلا ریتم ۸/۹ لنگ که اجزای آن نت های چنگ میباشند و از ترکیب چند نت ساده و ترکیبی در میزان استفاده می کند.

انواع تنبک

تنبک ها وابسته به نوع ساخت و مواد تشکیل دهنده، انواع مختلفی دارند که در ادامه با آن ها بیشتر آشنا خواهیم شد

تنبک یک تکه

این مدل تنبک امروزه کمتر در بین نوازندگان رواج داشته و کمتر ساخته می شود. دلیل آن، همان طور که از نامش پیداست یک تکه بودن چوبی است که در ساخت ساز استفاده می شود. پس از تبدیل چوب یک تکه به تنبک، پوست روی آن کشیده شده و ساز آماده استفاده است. بدیهی است این شیوه ساخت بسیار سخت و زمان بر خواهد بود. به همین دلیل در عصر حاضر کمتر از این نوع ساز استفاده می شود.

تنبک چند تکه

این نوع نیز مانند مدل یک تکه از چوب و پوست تشکیل شده است. اما آنچه ساخت آن را آسان تر می کند، چندتکه بودن و استفاده از چند قطعه چوب برای درست کردن تنبک است.

تنبک فایبری

تنبک فایبری را می توان از انواع نسبتاً مدرن تنبک دانست. ساخت این مدل به نسبت مدل های چوبی آسان تر بوده، اما کیفیت پایین تری دارد. در حقیقت نوع ابزار و مواد به کاررفته در ساخت این ساز در مقایسه با چوب و پوست باعث شده است، کیفیت صدای پایین تری داشته باشد.

تنبک ترکه ای

ترکیب سبکی و راحتی در ساخت، الگویی است که این نوع از تنبک را به نسبت سایر مدل ها، به سازی برتر تبدیل کرده است. این نوع تنبک که از قطعات چوبی بسیار یا به اصلاح ترکه های چوب تبدیل شده، ساخت راحت تری به نسبت سایر مدل ها دارد و وزن آن نیز کمتر است.

نحوه نواختن تنبک

تنبک در هنگام نواختن ،به طور افقی روی ران نوازنده نشسته قرار می گیرد و او دست چپ خود را در بالا و دست راست خود را در کنار راست تمبک قرار می دهد و با انگشتان ،نرمه و تمام دست خود را بر قسمت های مختلف (مرکز ،میان ،کنار )پوست می کوبد.

از آن جا که وسیله کوبیدن روی تنبک انگشتان است و بدین وسیله نوازنده تمبک قادر است بر روی تنبک ریزه کاری و شیرین کاری های فراوان اعمال کند ،می توان از آن به عنوان “تکنواز” استفاده های شایان و جالب نمود.

از حلقه در انگشت های وسطی دستان می توان با زدن روی پوست دهانه بزرگ چسبیده به تنه و شیارهای روی تنه با کشیدن حلقه ها اصوات و شیرین کاری های متنوع و جالبی اجرا کرد. برای نواختن آن از تمامی انگشتان دو دست استفاده می شود و از اینرو در میان سازهای کوبه ای منحصر به فرد است.

با ساز بادی سرنا آشنا شویم