با ساز بادی سرنا آشنا شویم

معرفی ساز سرنا

در کشور ما این ساز تحت عناوین نظیر به زرنا – ذرنا – ذورنا نامیده می شود. ساز سرنا در بین اقوامی نظیر بلوچ ها – کردها – گیلانها – ترک ها و فارس و مازندران وجود دارد. البته در همه اقوام به این نام معروف نیست مثلاً در میان بلوچ ها به شیدی ( shidi ) در میان کردها شمال خراسان به پیق ( pjg ) معروف است در مازندران به سرنا ( serna ) یا درنا ( zerna ) معروف است.

ساز سرنا معمولاً به دسرکوتن یا نقاره همراه است. در مازندران از سرنای نوع بم بیشتر استفاده می شود.

تاریخچه ساز سرنا

یکی از سازهای بسیار کهن جهان سرناست که در مناطق گسترده ای از هند تا یونان رواج دارد. پیشینه آن در ایران به دوره حکومت ساسانیان باز می گردد. پس از آن رد سرنا را در کتاب موسیقی الکبیر ابونصر فارابی می توان پیدا کرد. این دانشمند و موسیقی شناس قرن سوم هجری (950 میلادی) سازهای بادی زمان خود را با دقت بالایی مورد مطالعه قرار داده و نقاشی هایی نیز از آن ها به یادگار گذاشته است.

ساز سرنا در ایران

این ساز نه تنها محلی، بلکه قدیمی است. در اشعار شعرای ایران بسیار نام سرنا، سورنا و سورنای آمده است. این ساز در لرستان، سیستان و بلوچستان و خراسان از دیرباز رواج داشته و حتی امروزه نیز در مجالس شادی و به هنگام خواندن ترانه های محلی این نواحی بکار می رود. در نواحی لرستان سرنا ی کوچک و در نواحی بختیاری سرنا ی بلند برای مراسم شادی و غم و سرنای کوتاه بیشتر برای مراسم غم معمول است. سرنا ی محلی معمولاً با دهل نواخته می شود. در میان سرنا نوازان مشهور ایرانی می توان از علی اکبر مهدی پور دهکردی، نوازندۀ نوروزنامه یا همان موسیقی هنگام تحویل سال نو و نیز رضا مریدی دلفان و شامیرزا مرادی نوازنده سرنای کوچک (کوتاه) نام برد.

ساختار سرنا

سرنا از چهار قسمت تشکیل شد :

• قمیش
• لب گیر
• انبرک
• بدنه ساز
• قمیش : از نوعی نی نرم به نام آکس ( aks ) تهیه می گردد که آن را با آب ولرم می خیسانند و داخل دهان قرار می دهند و بوسیله مجرای باریکی که در وسط قمیش قرار دارد بازدم سرنا می شود. طول قمیش که به لب گیر بسته می شود حدود ۱ تا ۲ سانتیمتر است.
• لب گیر : بصورت دایره ای واشر مانند است. که جنس آن فلزی است و ما بین لب نوازنده و سرنا قرار می گیرد قطر آن ۴ سانتیمتر یا کمتر و طول آن ۱۴ سانتیمتر یا کمتر است.
• بدنه سرنا : بصورت لوله ای مخروطی از جنس چوب شمشاد یا آزاد یا گردو ، گاهی اوقات هم از توت ساخته می شود. اما نوع شمشاد صدا دهی بهتری دارد.
• انتهای بدنه سرنا بصورت مخروطی و مثل سازهای شیپوری طراحی شده است. سرنای مازندرانی ۶ سوراخ در قسمت بالا و یک سوراخ در قسمت پایین دارد. قبل از نواختن ساز آن را با آب ولرم خیس می نمایند ، اینکار برای صدا دهی بهتر است.
• طول سرنا کامل نبوده و از ۳۰ تا ۴۰ سانتیمتر و در بعضی نقاط تا ۶۰ سانتیمتر می رسد. سرنای بلند تر صدای بم تری نسبت به سرنای کوتاهتر دارد. حدود صوتی صدای سرنای مازنداران دو اکتاو است . سرنا را بصورت نفس برگردان می نوازند .

انواع سرنا در ایران

سُرنای شرق خراسان

سرنا در هر یک از مناطق ایران دارای تفاوت هایی است. به این صورت که سرنا در نواحی شرقی ایران مانند شرق خراسان، کوچک تر بوده، دهانۀ شیپوری اش تنگ تر است و فاقد دو شاخه یا انبرک می باشد. وسعت صوتی این نوع سرنا نیز بیشتر است. سرنای شرق خراسان از بدنۀ استوانه ای با دهانۀ شیپوری، میل، زبانه و لب گیر تشکیل شده است. روی لولۀ صوتی این نوع سرنا هفت سوراخ در جلو وجود دارد، یک سوراخ در پشت و یک سوراخ نیز در بغل و نزدیک دهانۀ شیپوری. سرنای شرق خراسان فاقد دوشاخه یا انبرک است و میل آن مستقیما در دهانۀ بالایی بدنه قرار دارد. زبانه از جنس نی خاصی است. لب گیر، شیء گردی از جنس های مختلف است که وسط آن سوراخ است و میل از وسط آن عبور می کند و باعث ثبات سرنا در دهان نوازنده می شود. بطورکلی تکنیک نواختن سرنا در نواحی شرق ایران پیچیده تر از نواحی دیگر ایران است. از این نوع سرنا در مجالس عروسی و شادمانی استفاده می شود و دهل ساز همراهی کنندۀ آن است. جنس بدنۀ سرنا از چوب، میل آن از فلز برنج، زبانه از نی و لب گیر نیز از جنس چوب، فلز، صدف، پلاستیک یا استخوان است.

سُرنای کرمانشاهان

سرنای کرمانشاهان تشکیل شده از بدنۀ استوانه ای با دهانۀ شیپوری، میل، زبانه، دوشاخه یا انبرک و لب گیر. روی لولۀ صوتی این نوع سرنا هفت سوراخ در جلو و یک سوراخ در پشت وجود دارد. این سرنا برخلاف سرناهای نواحی شرق ایران قسمتی به نام دوشاخه یا انبرک دارد. انبرک لوله ای چوبی است که دارای دو زبانۀ انبر مانند است و در قسمت بالایی و داخل لولۀ صوتی قرار می گیرد و میل بر آن سوار می شود. تکنیک اجرایی این سرنا در مجموع شبیه تکنیک سرناهای نواحی دیگر ایران است و در نواختن آن نیز از تکنیک نفس برگردان استفاده می شود. این سرنا ابعاد بزرگی دارد و به همین خاطر، حدود صوتی آن نسبت به سرنای شرق خراسان محدودتر و بم تر است. این سرنا همراه با دهل در مجالس عروسی و شادمانی و نیز مراسم چَمَری که اختصاص به سوگواری دارد نواخته می شود. در میان عشایر در قدیم سرنا کاربردهای دیگری نیز داشته است از جمله برای اعلام و بیدارباش ایل.

آهنگهای مخصوص سرنا

پیشنمازی – یک چوبه – دو چوبه – سه چوبه – ترکمنی – کتولی – ورساقی و … است . این ساز همواره در اعیاد – جشن ها – مراسم ورزشی و … نواخته می شده است.

وسعت صدای ساز سرنا

در این ساز کاملاً ثابت نیست و واضح است که سرناهای بزرگ تر میدان صدائی بم تر از سرناهای کوچک دارند.

سرنا و کرنا

سُرنا و کَرنا هر دو به معنی بوق و با لغت (به انگلیسی: Horn) در انگلیسی از یک ریشه می باشند. در اصل در میان اقوامی که زبان هند و اروپایی اولیه را صحبت می کردند این ساز به علت اینکه از شاخ حیوانات ساخته می شد به این اسم نامیده شد. شاهد دیگری که به این ادعا و مشابهت مهر تائید می زند نام ذوالقرنین، به معنی دارنده دو شاخ است. قَرن که مُعَرَّب کَرن است (که در اسم کَرنا مشاهده می شود) به معنی شاخ می باشد. البته سُرنای کنونی به مراتب از بوق های شاخی اولیه پیشرفته تر است، ولی عضوی از خانواده سازهای بادی یا بوقی به شمار می آید.

با ساز بگ پایپ (نی بان) آشنا شوید