با ساز بگ پایپ (نی بان) آشنا شوید

ساز بگ پایپ

ساز اسکاتلندی بگ پایپ سازی بادی است كه از زبانه های محصور تشکیل شده كه جريان پيوسته اي از هوا را از يك محفظه ثابت كيسه مانند (bag) کنترل می کند. اگرچه بگ پايپ هاي بومي اسكاتلند شناخته شده ترين بگ پايپ ها در كشورهاي انگليسي زبان هستند ولي بگ پايپ ها بيش از هزار سال در بخش هاي بزرگي از اروپا، آفريقاي شمالي و آسياي غربي شامل تركيه و قفقاز و در اطراف خليج فارس نواخته مي شده اند.

تاریخچه ساز بگ پايپ

شواهد كافي درباره وجود اين ساز اسکاتلندی در دوران ماقبل رم باستان وجود ندارد ولي نشانه هاي نوشتاري و بصري درباره وجود اين ساز در دوران بسيار قديم پيشنهاد شده است. گفته مي شود كه يك مجسمه بگ پايپ در يك لوح مربوط به هيتي ها در ايويوك (Euyuk) هزار سال قبل از ميلاد يافت شده است. نويسندگان مختلفي آسكالوس يوناني (آسكوس به معناي پوست و آولوس به معناي ريد پايپ) را مرتبط با بگ پايپ مي دانند. در قرن دوم بعد از ميلاد مسيح، سوئتينوس امپراطور رمي نرون را نوازنده تيبيا آتريكولاريس ذكر مي كند. ديو كرايسوستوم نيز از نواختن يك پايپ با دهان و فشردن يك كيسه در زير بغلش توسط يكي از فرمانروايان معاصر خودش اسم مي برد.

در اوايل هزاره دوم، حضور مكرر بگ پايپ در هنر و پيكرنگاري هاي اروپاي غربي شروع شد. Cantigas de santa maria كه در انواع مختلف بگ پايپ را نشان مي دهد. همچنين تصاوير متعددي از بگ پايپ در Chronique dite de Baudoin d’Avesnes نوشته اي از قرن 13 ام از ناحيه شمال فرانسه ديده مي شود. اگرچه شواهدي از بگ پايپ در جزاير انگلستان قبل از قرن 14ام وجود دارد ولي بگ پايپ ها بطور ضمني در داستان هاي كانتربري (كه در حدود سال 1380 میلادی نوشته شده اند) ديده مي شوند.

ساختار بگ پایپ

يك بگ پايپ حداقل از يك محفظه هوا كه به شكل كيسه (بگ) است يك چانتر و معمولاً حداقل يك واخوان تشكيل شده است. بسياري از بگ پايپ ها بيش از يك واخوان (و گاهي بيش از يك چانتر) در تركيب بندي هاي مختلف دارند، كه در استاكس- سوكت هايي كه پايپ هاي مختلف را به كيسه (بگ) متصل مي كنند.

ویژگی های بگ پایپ

این ساز دارای چهار نی (one chanter + Three Drones)و یک لوله دمنده(Blow Pipe) و یک کیسه هواست ، نی اصلی یا نی آواز خوان(Chanter) که در حقیقت یک نی دوبل است و دو نی تنور (Tenor Drones) و یک نی باس (Bass Drone).

نی آوازی (Chanter) برای اجرای مودهای mixolydian طراحی شده ،گستره صدایی این ساز یک پرده بم تر از نت پایه و تا یک اکتاو بالاتر از نت پایه است. نت پایه در این ساز نت A است و درون ها (Drones) بر اساس آن کوک شده اند. نی آوازی دارای 9 نت است که از این قرار می باشد:

G بم ،A بم ،B و C و D و E و F و یک G بالا و یک A بالا

نتهای این ساز قالبا در سر کلید D ماژور نوشته می شود ،به علت فقدان نتهای کروماتیک تغییر علامت سرکلید باعث تغییر مود (Modes) در این ساز می شود. نتهای این ساز در قالب A Mixolydian ، D Major ، B minor و به ندرت در E Dorian دیده می شود.

جنس چوب این ساز از درخت خاس کریسمس و یا درخت پروانه و شمشاد جنگلی است ،در مدل های جدیدتر از چوب آبنوس و موادی دیگری مانند عاج ،شاخ ،نیکل ،فولاد ضد زنگ و غیره نیز استفاده می شود.

نی انبان در ایران

سازی که در موسیقی فولکلور غربی به آن «بگ پایپ» می گویند در موسیقی محلی ایران به نام «نی انبان» مشهور است. قطعا انواع مختلف بگ پایپ یا نی انبان در مناطق مختلف جهان با هم فرق هایی دارند، اما ساختار کلی آن ها یکسان است. «نی» در نی انبان همان «پایپ» و «انبان»، همان «بگ» است. نی انبان به خصوص در موسیقی محلی جنبو ایران رواج دارد.

در نی انبان های مدرن علاوه بر بخشهای موجود، می توان لوله های واخوان را مشاهده نمود(Drone) که بیشتر آن را به بگ پایپ های غربی شبیه می کند. این لوله ها، تامین کننده صداهای پدال بوده که یکنواخت و ممتد به گوش می رسند. لوله های واخوان دارای زبانه بوده و طول های مختلف دارند. بعنوان مثال در نی انبان نواحی کوهستانی اسکاتلند می توان لوله های واخوان باس و تنور را مشاهده نمود. لوله صوتی(Chanter) به دو شکل متفاوت مشاهده می شود: استوانه ای مانند کلارینت با انتهای مخروطی شکل خود و با یک زبانه یا مخروطی مانند ابوآ با زبانه دوبل. لوله های واخوان نیز استوانه ای زبانه دار بوده و از چند تکه ساخته شده اند تا بتوان آنها را کوک نمود.

نی انبان

این ساز کمی بزرگتر از دوزله معمولی (و گاه با هفت سوراخ) که انتهای قمیش دار (زبانه دار) آن به کیسه ای به نام «انبان» الصاق و دقیقاً «هواگیری» شده است که از این نقطه الصاق هوا خارج و داخل نشود، در نزدیکی محل الصاق دوزله لوله دیگری به طول نامعین خارج شده (محل خروج این لوله نیز به دقت هواگیری شده) که نوازنده آن را به دهان می گذارد و از این طریق کیسه را پر باد می کند و در نتیجه فشاربازو آرنج بر روی کیسه که هنگام نواختن آن را زیر بغل گرفته است؛ هوا را به داخل لوله دوزله می فرستند و با انگشتان خود سوراخ ها را باز و بسته می کند.

ساختار و مشخصات این ساز: سازی بادی است که در ساده ترین شکل خود از قسمت های زیر تشکیل شده است: ۱- Blow Pipe یا لوله دمیدنی ۲- Chanter یا لوله صوتی ۳- Bag یا انبان در این ساز هوا از طریق لوله دمیدنی وارد انبان شده بدون آنکه برگشتی به خارج از آن داشته باشد. سپس با فشار بازوان نوازنده به انبان هوای لوله صوتی مرتعش شده و نوازنده قادر به نواختن ساز می گردد.

جنس و مواد به کار رفته در ساختمان نی انبان

دسته: از جنس چوب
نی ها: از جنس نی
زبانه ها: از جنس نی
انبان: از جنس پوست بز یا گوسفند
دهانی: از جنس پلاستیک یا چوب

تکنیک اجرای نی انبان

نوازنده، قبل از نواختن، انبان ساز را با فوت کردن (دمیدن) در دهانی، پر از هوا می کند و بعد دسته ی نی انبان را در دست های خود می گیرد و شروع به نواختن می کند. فشار هوای داخل مخزن باعث ارتعاش زبانه ها می شود و صدای ایجاد شده، با گرفتن (بستن) یا باز گذاشتن سوراخ های صوتی نی ها تغییر می کند. در نی انبان، زبانه ها داخل مخزن هوا قرار دارندو با لب های نوازنده تماس ندارند. هر دو نی باید صدای واحدی ایجاد کنند. در نی انبان این امکان برای نوازنده وجود دارد که با استفاده از هوای ذخیره شده در نی انبان بتواند لحظاتی ساز را بدون دمیدن به صدا در آورد. مخزن هوای نی انبان در آغوش نوازنده قرار می گیرد و او با بازو های خود از دو طرف به مخزن فشار می آورد. بنابراین، چون این ساز مخزن ذخیره ی هوا دارد نیازی به استفاده از تکنیک نفس برگردان در نواختن آن نیست.

موارد و نوع استفاده ی نی انبان

نی انبان غالبا در مجالس عروسی و شادمانی نواخته می شود و رپرتوار آنشامل ترانه ها و قطعات مختلفی، چون حاجیونی، شکی، چوبی ها یا آهنگ های رقص است. در مناطق غربیاستان بوشهر از نی انبان در مراسمی، چون مولودی و زار نیز استفاده می کنند.

ساز های همراهی کننده ی نی انبان

از ساز های همراهی کننده ی نی انبان می توان به دایره و تمبک و دمام در بوشهر اشاره کرد که در مراسم های شادی نوازنده ها این سازها را با هم می نوازند.

نام های دیگر نی انبان

از نی انبان در کشور های دیگر به نام های مختلف دیگر شناخته می شود به طور مثال در بحریه این ساز را قربیه بحرینی می خوانند، با نی انبان ایرانی فرق زیادی در صدا و شکل و شمایل ندارد و به احتمال زیاد بحرینی ها قربیه را از ایران به دیار خود برده اند.

تسامیونا نام این ساز در سرزمین یونان است، فرق آن با ساز ایرانی در تعداد نی های آن است که در ساز یونانی یک عدد بیشتر ندارد. انبان در تسامیونا یونانی هم مشاهده می شود.

در ترکیه به نام تولومکه شناخته شده است که شباهتی به تسامیونای یونانی دارد، در هند از این ساز به عنوان مورلیکه انبان نام می برند که فرق آن با ساز ایرانی در این است که انبان آن کوزه کدو قلیانی است.

آشنایی با ساز نی از سازهای بادی