آشنایی با ساز نی از سازهای بادی

معرفی ساز نی

سازی است متشکل از یک لوله استوانه ای از جنس نی که سراسر طول آن از هفت بند و شش گره تشکیل شده است ( به این دلیل این ساز را نی هفت بند نیز می گویند)
نی به قطرهای متفاوت از ۵/۱ تا ۳ سانتی متر و طولهای مختلف حدود ۳۰ تا ۷۰ سانتی متر ساخته شده، در تمام آنها، روی لوله کمی در قسمت پائین ۵ سوراخ در طرف جلو و یک سوراخ در قسمت عقب قرار گرفته، و در یک یا دو انتهای نی روکشی برنجی با طولی کوتاه لوله نئی را پوشانده است، و لبه لوله در قسمت دهانی آنقدر تیز است که من تواند لای دندانها قرار گیرد.
نی از انواع سازهای بی زبانه است.

هوا از طریق نفس نوازنده ار انتهای بالائی به درون فرستاده شده و قسمت اعظم آن از نزدیکترین سوراخ باز خارج می شود.بنابراین باز و بسته شدن سوراخ ها به توسط انگشتان هر دو دست نوازنده، طول هوای مرتعش و طول موج ارتعاش را زیاد و کم کرده و در نتیجه صوت زیر و بم می شود.
این ساز را نمی توان کوک کرد.
یعنی کوک آنرا چنانکه در سازهای زهی با پیچاندن گوشی ها میسر است نمی توان تغییر داد. بدین نسبت نمی توان آن را با ساز دیگر منطبق کردو از اینرو معمولا در نقش تکنوار ظاهر می شود.گاه اگر چه بسیار به ندرت که بخواهند از صوت نی در همنوازی ارکستر استفاده کنند. ناگزیر نوازنده ساز تعدادی نی را با کوک ها مختلف فراهم کرده و در دسترس خود می گذارد تا در طی همنوازی یا همراهی صدای خواننده به تناسب موقع از یکی از نی ها استفاده کند.
وسعت صدای نی حدود دو اکتاو و نیم است، ولی میدان صدا یا کوک در سازهای مختلف تفاوت می کند.اجرای اصوات در اکتاوهای بالاتر به وسیله فشار هوا عملی است. به عبارت دیگر با دوبرابر کردن فشار صداهای حاصله یک اکتاو زیر می شود و باید دانست که هر نی فاقدیکی دو صدا است.
نی از دسته سازهای محلی است و تقریبا در تمام نقاط ایران معمول است. نوازندگان محلی با ابتکاری سنتی تا اندازه ای از قطع شدن صدای ساز هنگام تازه کردن نفس جلوگیری می کنند.
توضیح آنکه در حین نواختن، هوا را از بینی به ریه و نیز به لپ ها داخل کرده ذخیره می کنند و این هوا را به تدریج به درون لوله می فرستند.
نی کامل دارای هفت سوراخ است و معمولا آن را هفت بند می گویند. عدد هفت یکی از اعداد مقدس بابلیهاست و نزد قدما عدد کامل بوده است.بابلیها به علم نجوم اهمیت بسیار می دادند، علوم آنها با اعقاید دینی آمیخته بود و تصور می کردند عطارد، زهره، مریخ، مشتری، زحل و آفتاب و ماه از مظاهر خدایانند، و از هفت روز هفته هر روز را به ستایش یکی از خدایان اختصاص داده بودند.

تاریخچه ساز نی

جنس Phragmites با نام فارسی نی یکی از گیاهان خانواده گندمیان است که در مقالات مختلف به توانایی این گیاه بعنوان یک عنصر موثر در کاهش آلودگی آب و خاک اشاره شده است. ني ها داراي ساقه هاي خشک و محكم با گره هاي توپُر و ميانگره هاي توخالي مي باشند كه شاخه هايي باريك توليد مي كنند.
نی یکی از قدیمی ترین سازهای بشر است. از گیاه نی ساخته می شود و نامش هم برگرفته از همین گیاه است. این ساز در سرتاسر دنیا به شکل ها و اندازه های متفاوت کاربرد دارد و به اسم های مختلفی شناخته می شود. در ایران نمونه بسیار متنوعی از این ساز در نواحی مختلف وجود دارد و با اسم هایی نظیر نی، نی لبک، شمشال، توی کیک، نی لبی، له له و غیره شناخته می شوند. واژه نای در تاریخ ایران همواره یادآور هر نوع ساز بادی بوده است. برای نمونه در نوشته های گذشته به عبارت هایی نظیر سرنای، کرنای، مارنای، دونای، سیه نای، نرمه نای، شه نای و ... برمی خوریم که همه، هم خانواده ساز نی محسوب می شدند. اسناد زیادی مبنی بر رواج سازهای هم خانواده نی در ایران وجود دارد.
شعر معروف مولانا جلاالدین محمد بلخی نیز در آشنایی توده مردم اثر زیادی داشت. وی مثنوی بلند خود را با نام بردن از ساز نی بدین گونه آغاز می کند: بشنو از نی چون حکایت می کند کز جدایی ها شکایت می کند صدای نی، شبیه ترین صدا به حنجره انسان است و برای همین گاه تداعی آواز می کند.

مشخصات ظاهری و اجزای ساز نی

بیشتر مشخصات ظاهری یک نی خوب به کیفیت ساخت و نبود ضایعاتی مثل چسب و یا اتصالات بین پوست و گل میخ بر می گردد نه زیبایی ظاهری و سطحی یا تزئینات! این موضوع سبب ثابت ماندن و کوک شدن صدای نی در طولانی مدت می گردد. دقت کنید که گره ها و بندهای نی به خوبی به ته نی و سری آن وصل شده باشند و کاملا محکم باشند.

فاصله بند ششم از آخر یعنی دم نی کمتر از ۳۰ میل نباشد . برای نی با طول ۶۰۰ فاصله ۳۶ میل خوب است. فاصله بند اول یعنی بالای نی (بدون احتساب سر نی) از اول نی بیشتر از ۷۰ میل نباشد. برای نی با طول ۶۰۰ مثال بالا ۶۶ خوب است. قطر سوراخ داخل نی گشاد نباشد که متاسفانه رایج است برای مثال بالا ۹ میل خوب است.سوراخ نت ها گشاد نباشد برای مثال بالا ۸ میل خوب است.

نی یا نی هفت بند از سازهای بادی ایرانی است. نی هفت بند از گیاه نی ساخته می شود. برای ساخت این گونه نی آن را طوری برش می دهند که از سر تا ته آن شامل هفت بند شود و اخیرا بصورت مصنوعی (نی اصلاح شدهٔ مصنوعی) نیز ساخته شده است.

نی هفت بند یا به اصطلاح نی متشکل از ۵ سوراخ در جلو و یک سوراخ در پشت آن است که توسط انگشتان دوم و چهارم از یک دست و انگشتان اول تا چهارم از دست دیگر پوشیده می شوند. به طور کلی نی را با جا گرفتن بین دو دندان نیش و گرد کردن زبان در پایین و پشت آن می نوازند اما اساتیدی همچون جمشید عندلیبی زبان را در بالا می گذارند.

وسعت صوتی نی

وسعت معمول صدای نی حدود دو اکتاو و نیم است. وسعت نی به چهار منطقه صوتی شامل صدای بم و بم نرم، صدای اوج، صدای غیث و صدای ذیل (پس غیث) تقسیم می شود.
تمام فواصل موسیقی ملی با نی قابل اجرا هستند، اما چون در هر نوع نی یک یا دو صدا وجود ندارد این فواصل را به سختی می توان اجرا کرد و بهترین میدان صدا دهی نی حدود دو اکتاو از منطقه ی صوتی وسط است.

نت نویسی نی

در نت نویسی برای نی از کلید سل خط دوم حامل استفاده می شود.

نی ۵ صدا (رجیستر) دارد که هر یک از آن ها با نحوه دمیدن هوا در نی قابل انتخاب است. این رجیسترها عبارتند از:
بم
نت های دو (دست بسته)، ر (سوراخ ۱ سر نی آزاد)، می (سوراخ ۱ و ۲ آزاد)، فا (سوراخ ۱ و ۲ و ۳ آزاد)، فا# (سوراخ ۱ و ۲ و ۳ و ۴ آزاد)، سل (سوراخ ۱ و ۲ و ۳ و ۴ و ۵) لا (دست باز). نت سی در این اکتاو وجود ندارد ولی نوازنده ها قادر به اجرای سی بمل با لب هستند.
اوج
دقیقاً همانند بم اما یک اکتاو بالاتر. دو نت آخر (سل و لا) با غیث مشترک است.
غیث
نت های سل (دست بسته)، لا (سوراخ ۱ سر نی آزاد)، سی (سوراخ ۱ و ۲ آزاد)، دو (سوراخ ۱ و ۲ و ۳ آزاد)، دو# (سوراخ ۱ و ۲ و ۳ و ۴ آزاد)، ر (سوراخ ۱ و ۲ و ۳ و ۴ و ۵)، می (دست باز)
پس غیث (تا فا)
دقیقاً همانند بم و اوج اما یک اکتاو بالاتر از اوج و دو اکتاو بالاتر از بم. سه نت اول (دو، ر و می) با غیث مشترک است. امکان اجرای نت آخر (لا = دست باز) معمولاً وجود ندارد و حتی نت سل نیز در نی های کوچک نامفهوم شنیده می شود.
برعکس سازهای دیگر، نی کوک ندارد و برای کوک های مختلف سازهای متفاوت ساخته می شود. به طوری که Do بلندترین و Do با ۷ فاصله کوتاهترین نی هستند. کوک نی به این معناست که اگر در حالت بم اگر سوراخ پشت نی را بگیریم و بدمیم. صدای حاصله بر اساس دیاپازون. هر نتی که بود آن نت کوک نی است. مثلآ اگر صدای نت سل بدهد می گوییم این نی سل است.

بررسی اقسام نی

نی کوتاه

نی کوتاه بیشتر در اجرای آهنگهای محلی کاربرد دارد و نسبت به نی های دیگر قطر بیشتری دارد.دو نوع صدا از آن خارج می شود یکی صدای بم که به کمک دو رگه کردن صدای خود نوازنده ایجاد می شود و دیگری صدای زیر که حدود یک اکتاو با صدای بم اختلاف دارد.

نی بلند

همانطور که از نامش پیداست بلندترین نوع نی است که طول آن بین 70 تا 80 سانت متغیر است.این نوع نی دارای صدای بسیار بم و سوزناکی بوده و به آن "نای خرک " نیز گفته می شده است.دارای 5 سوراخ است که 4 تا روی آن و یکی در پشت آن قرار دارد.نی بلند بیشتر در بین مردم جنوب ایران،مازندران،ترکمنها و خراسان مرسوم است.

نی هفت بند

نی هفت بند دارای 5 سوراخ است که 4 تا روی آن و یکی در پشت آن قرار دارد.دارای 7 بند و 6 گره است و شاید دلیل نامگذاری آن بنام "هفت بند" نیز همین باشد.البته به طور کلی عدد هفت بین ایرانیان عدد مقدسی بوده است.این نوع نی را معمولا با دندان می نوازند به این صورت که سر آن را بین دندان ها قرار داده و هوا را بدون واسطه به داخل آن می دمند. نی هفت بند دارای 4 منطقه صوتی بم،اوج،غیث و ذیل است.

دوزله

دوزله از سازهای بادی و محلی ایرانی است که از دو لوله مسی (یا از جنس نی) ساخته شده که آنها را به موازات هم و محکم می بندند.هر کدام از لوله ها دارای قمیشی یک زبانه است و مستقل از هم عمل می کنند.در طول هر لوله 6 سوراخ وجود دارد که دقیقا کنار یکدیگر قرار می گیرند. دوزله بیشتر در میان عشایر ایران رایج است و وسعت صدای آن بین 1 تا 2 اکتاو می باشد.

قره نی

"قره نی" در دسته سازهای بادی تک زبانه ای قرار دارد.از ترکیب دو واژه ترکی بنام قره(سیاه) و کلمه نی فارسی ایجاد شده (نی سیاه) و در کشورهای دیگر با نام کلارینت شناخته می شود.در واقع قره نی نوعی از کلارینت است که توانایی تولید فاصله های موسیقی شرقی(ربع پرده) را دارد. در هنگام نواختن کاملا در دهان و مابین دندانها قرار می گیرد.جنس آن از چوب،آبنوس یا فلز ساخته می شود.

کاربرد ساز نی

نی از ساز هایی است که برای تکنوازی مناسب تر است، ولی در گروه نوازی های ساز های ملی هم از آن استفاده می شود. نی سازی است کهن و به همین صورت در تمام نواحی ایران معمول است و انواع دیگر آن را نیز با تفاوت هایی می توان مشاهده کرد مانند نی انبان و بالابان.

شیوه های نوازندگی نی

نی در تمام نقاط ایران به دو شیوه نواخته می شود. در شیوه معروف به دندانی، ساز در داخل دهان و درست لای دو دندان فک بالای نوازنده قرار می گیرد. نی نوازی ترکمن ها و نوازندگان بومی شمال خراسان غالباً با این شیوه صورت می گیرد. بیشتر نوازندگان موسیقی شهری ایران نیز با همین شیوه می نوازند. روش دیگر نواختن نی "لبی" نام دارد. ساز نی در این شیوه به صورت مایل در کنار لب های نوازنده قرار می گیرد و دمیدن هوا از طریق لب ها به درون لوله نی است. بیشتر نوازندگان بومی ایران با این روش نی می نوازند و در مجموع امروزه هر دو روش در همه نقاط ایران مرسوم است. اما نی نوازی با الگوی موسیقی دستگاهی، امروزه غالباً به همین شیوه صورت می گیرد. از آن جا که در این حالت، نفس نوازنده به طور مستقیم وارد لوله نی می شود، در نتیجه صدایی بم و بسیار پر قدرت از آن می توان شنید.

کرنا به چه نوع سازی گفته می شود؟