استان گلستان را می توان یکی از قطب های قوی تولید کننده صنایع دستی همچون فرش ترکمنی، گلیم، قالیچه، پشتی، قارچین، نمد بافی، سوزن دوزی، ابریشم دوزی بر پارچه، گلدوزی، زیور آلات ترکمنی، ساخت آلات موسیقی، ریسندگی و بافندگی الیاف، سبد بافی، وسایل چوبی، پارچه بافی و .... دانست. در اینجا به معرفی مهمترین این موارد می پردازیم.
ابریشم بافی
پیشینه ابریشم بافی در استان گلستان به دوران صفویه منسوب شده است. مردم این منطقه از گذشته های دور با تولید پیله های کرم ابریشم، نخ ابریشم تولید می نمودند، و از آن در بافت انواع فرش، حوله، قالیچه و ..... استفاده می کردند. در حا حاضر نمونه بارز آن در روسری های ترکمنی ابریشمی قابل مشاهده می باشد.
در استان گلستان پارچه های ابریشمی با دستگاه بافت دستی، بافته می شوند. این پارچه ها رنگ های متنوعی دارند و در طرح های حاشیه دار، ساده، چهار خونه و راه راه عمودی تولید می شوند. گردشگران می توانند محصولات متنوع ابریشمی منطقه را که به صورت لباس های محلی، روسری، دستمال، حوله و سفره عرضه می گردد، در طی سفر خریداری نمایند.
قالی ترکمن
عمده ترین صنایع دستی رایج در استان گلستان، قالی بافی است که صرفاً در بین زنان ترکمن رایج است. زنان و دختران ترکمن از روزگاران بسیار کهن به قالیبافی اشتغال داشته و این هنر را از نسلی به نسل دیگر انتقال داده اند و نیز یکی از عمده ترین راههای معیشت در بین ترکمانان، قالی بافی بوده است.
در ایران بهترین قالیهای ترکمن به وسیله ایل تکه بافته می شود که مرکز اصلی این ایل در چهارده فرسنگی شمال غربی گنبد کاووس است. ایل آتابای و ایل جعفر بای نیز در بافت قالیهای نفیس مشهورند.
قالی و قالیچه های ترکمنی به طور کلی دارای گره ترکی باف است که به طور عمده بر روی دستگاههای افقی بافته می شود ولی در حال حاضر بخاطر بهداشتی نبودن دارهای افقی، سعی می شود تا از دارهای عمودی استفاده شود. در رنگ آمیزی قالی های ترکمن گرچه رنگهای لاکی و عنابی بیشتر به چشم می خورد، ولی از رنگهای سفید، سیاه، سورمه ای، شتری و دیگر رنگها هم که تزیین بافته ها را بیشتر می کند، استفاده می شود. در گذشته برای رنگرزی بافته ها از گیاهان طبیعی استفاده می شد و همانند سایر مناطق ایران از پوست انار، روناس، نیل، زردچوبه، انواع گیاهان صحرایی و از چوب بویا یا بویه و بخصوص از قرمز دانه که نام حشره ای است، استفاده می شد ولی در حاضر بعضاً رنگهای بی ثبات شیمیایی، جای آنها را پرکرده اند.
منشأ نقوش قالیهای ترکمن، مظاهر طبیعت و محیط زندگی ترکمانان بوده است. نقش شاخ قوچ که نشانی از قدمت و باروری است، نقش عقرب به عنوان دفع شر و نقوش پرندگانی چون قو و حیواناتی نظیر اسب در قالی ترکمن مشهورند. طرح قالیهای ترکمنی بیشتر شکسته و هندسی است و قرینه سازی نقوش از ویژگیهای آن است.
قالی ترکمن که دارای بافت خاص و متفاوتی می باشد، پدیده ای خاص در صنعت قالی بافی به شمار می آید. نقوش به کار رفته در قالی ترکمن ذهنی باف بوده و از ارزش هنری نسبتا بالایی برخوردار است. این نقوش ذهنی باف که نشانگر فرهنگ بومی منطقه می باشد، از نسلی به نسل دیگر منتقل شده است. قالیچه ها و پشتی های ترکمن را می توان از جمله سوغات های خاص و ارزشمند منطقه معرفی نمود. ارزش هنری بسیار بالای این نوع قالی ها منجر شده تا همواره سیاحان خارجی توجه بسیاری به این نوع قالی ها نشان دهند. بافت این قالی ها که در بین زنان ترکمن رایج بوده است، معمولا توسط دارهای افقی (زمینی) بافته می شوند. قالی های ترکمن به جهت رنگ نسبت به سایر قالی ها دارای تنوع کمتری هستند. این قالی ها بیشتر در دو نوع درشت باف پشمی یا ریز باف ابریشمی تولید می شوند، که مورد استقبال بیشتر گردشگران واقع شده است.
زیور آلات ترکمنی
از دیگر صنایع دستی استان گلستان می توان به زیور آلات ترکمنی اشاره نمود. این زیور آلات یکی از سوغات های محبوب گردشگران داخلی و خارجی به شمار می آیند، که معمولا از نقره و سنگ عقیق قرمز ساخته می شوند. انواع مختلف و اصلی زیور آلات ترکمنی شامل زیور های سر و پیشانی، زیور های لباس، زیور های کمر، زیور های گوش، زیور های گردن و سینه، زیور های انگشت، زیور مچ دست و .... می شود. امروزه زیور آلات ترکمنی در بسیاری از شهر های استان قابل عرضه می باشد.
در واقع می توان عنوان نمود که زیور آلات در پوشش زنان ترکمن از اهمیت بسزائی برخوردار است، و صرفا جنبه تزئینی نداشته، بلکه ریشه در فرهنگ، رسوم، آئین و آداب اقوام ترکمن دارد. تعدادی از این زیور آلات جنبه های آئینی داشته و برخی نیز نشانگر وضعیت تاهل است. گردشگران معمولا زیور آلات ترکمنی را از بازار های مختلف شهر و به ویژه بازار های سنتی شهر های مختلف استان گلستان خریداری می نمایند.
از میان عشایر ایران، هیچ یک همانند ترکمن ها، هنر جواهر سازی را به کمال نرسانده اند. زنان ترکمن از کودکی با انواع زیورهای طلا، نقره و سنگهای تزئینی آشنا شده و خود را با آن می آرایند. استفاده از زیور در نزد ترکمن ها نه تنها جنبه خود آرایی و تزیینی داشته و دارد، بلکه از جنبه اقتصادی و فرهنگی نیز حائز اهمیت بوده است. از نظر فرهنگی، زیور آلات ترکمن ها به واسطه آویز های مختلف در هنگام حرکت، ایجاد سروصدا می کرده است که بیانگر قسمتی از فرهنگ آنها است. طلسم ها و طومارها که حامل ادعیه می باشند و قاب های قرآن که به گردن می آویزند، جنبه های اعتقادی استفاده از زیور آلات نزد ترکمن ها را روشن می سازند.
از میان طوایف ترکمن، پوشاک و زیورهای بانوان طایفه" تکه " مفصل تر و زیبا تر است و تعداد قطعات آن بیشتر از طایفه "یموت" است.
موارد استفاده از زیور آلات ترکمن
زنان ترکمن علاوه بر زیورهایی که به کلاه و روسری خود می آویزند، برای تزئین موهای خود نیز زیورهایی خاص دارند. به طور مثال سکه ها و اشکال هندسی نقره ای به وسیله حلقه های نقره ای به یکدیگر وصل می شوند و در لابه لای موها بافته می شوند و یا نقش های قلبی شکلی که به وسیله رشته ای بین دو بافته مو در پشت سر وصل می شود و گاهی بلندی آنها تا کمر می رسد.
از تزئینات گردن و سینه، گل یقه، گوشواره، دستبند، تلفیقی از انگشتر و دستبند، تزئینات پیراهن، کت و نیز تزئینات خاصی که برروی وسایل مورد استفاده زنان نظیر شانه، انگشتانه و ابزار نخ ریسی انجام می گیرد را می توان نام برد.
مردان ترکمن هم از زیورآلات خاص خودشان نظیر انگشترهای نقره و طلا، کمربندهای نقره ای، خنجر، شلاق اسب استفاده می کنند. اسباب بازیها ی کودکان و لباس آنان نیز با زیور آلات تزئین می شود.
نمد مالی
یکی دیگر از رشته های صنایع دستی رایج در استان گلستان، نمد مالی است که بیشتر برای استفاده شخصی تولید می شود و برخلاف سایر مناطق ایران که نمد مالی کاری مردانه است، در استان گلستان و بخصوص در بین ترکمانان نمد مالی و تولید محصولات نمدی به وسیله زنان انجام می شود. نقش نمدها خطوط منحنی دارد و به نام های "چشم شتری"، قوچ، عقرب زرد و تیرانا خوانده می شود. نمد خوب را از پشم بهاره گوسفند تهیه می کنند وزنان هنرمند نقش شاخ قوچ را برروی آن می اندازند.
انواع نمدهای تولید شده مورد مصرف مختلفی دارد، از قبیل نمد زیر پایی، نمدی که دور آلاچیق می پیچند و نمد شولا که چوپانان به خود می پیچند.
سوزندوزی
از دیگر رشته های صنایع دستی رایج در استان گلستان، سوزندوزی است که تماماً توسط زنان و دختران هنرمند انجام می شود. آنان با دقت و ظرافت، با نخ های رنگین، برروی عرقچین کودکان و مچ شلوار، دور یقه و سر دست پیراهن زنانه را سوزندوزی کرده، نقش های زیبایی می آفرینند.
سایر تولیدات صنایع دستی استان گلستان را سفال و سرامیک سازی، هنرهای مرتبط با چوب نظیرمنبت، معرق و ساز سازی، طراحی فرش و محصولات بافتنی تشکیل می دهند.
روسری ترکمن
روسری های ترکمن روسری های بزرگ و زیبایی هستند که معمولا در جنس های مختلف به ویژه ابریشم تهیه می شود. طرح این روسری های معمولا گل های بزرگ و رنگارنگ است که همخوانی خوبی با رنگ زمینه روسری دارند. بی شک معروف ترین و محبوب ترین سوغات گلستان برای بانوان روسری ترکمن است که می توانید آن را در طرح ها و رنگ های مختلف در بازارها پیدا کنید.
فرش
فرش استان با تعداد نقشه ها و سابقه طولانی یکی از اصیلترین هنرها در عرصه هنر ایران زمین است.طیف وسیعی از اقشار مختلف استان در ارتباط با صنعت فرش از جمله ریسندگان نخ، رنگرزان، تجار، بافندگان، نخ فروشان و طراحان اشتغال دارند، لذا توجه به این هنر و صنعت از اهمیت ویژه ای برخوردار است.
وجود مواد اولیه فرش و ایجاد پل ارتباطی بین بافنده و طراح و نقاش مهمترین عامل در تولید فرش است و با توجه به اینکه تولید ، سرچشمه تجارت و تجارت محرک تولید مي باشد، باید با محور قرار دادن تولید، حمایت از بنگاه های تولیدی،صنفی و ایجاد بسترهای لازم برای متنوع سازی محصولات تولیدی، تکمیل زیرساخت های لازم را بر مبنای مشتری مداری با همکاری دست اندر کاران مربوطه توسعه دهیم تا امکان ورود تولیدات فرش استان وصنایع وابسته به آن را در مسیر بازارهای بین المللی و تجارت را فراهم آوریم.
بازارهای جهان سالانه خریدار بیش از 36 تن فرش دستباف گلستان است، بافندگان گلستانی در قالب 9 شرکت تعاونی ،کارگاه، صنعتی آمیخته ازعشق و دلداگی را خلق می کنند
فرش دستباف و ترکمن در استان گلستان بیش از شش هزار سال سابقه دارد و در طول این سالها بیش از ۸۱۱طرح و نماد روی آنها بافته شده و راز این نمادها که هر کدام براساس چه باور و اعتقادی هستند، شناسایی شده است
"آینه گل، ماری گل، قابسه گل، درناق گل،ارساری گل، جوال گل و غیره از جمله نقوش فرشهای ترکمن استان هستند و مقصد بیشتر دستبافته های هنرمندان گلستانی فرانسه ، مکزیک ، لبنان ، ایتالیا ، و آلمان است.
70 هزار بافنده در استان گلستان فعالیت دارند که بیشتر در گنبدکاووس ، کلاله، مراوه تپه، مینودشت، علی آبادکتول، آق قلا، بندرترکمن و آزادشهر ساکن هستند.
سالانه حدود 600 مترمربع تابلو فرش، 500 متر مربع فرش نایین و 17 هزار مترمربع گبه در این مناطق تولید می شود.
نقوش فرش اصیل ترکمن ذهنی یا حفظی باف است و زنان ترکمن در تولید این دستبافته، آرمانها و اندیشه هایشان را با رنگهای دلخواه بر روی تار قالی گره می زنند تا تابلویی زیبا و مانا پیش روی مجسم سازند.
دارهای قالی بیشتر از نوع افقی و متحرک بوده و به همراه کوچ ایل جابجا می شود و در سالهای اخیر استفاده از دارهای عمودی نیز در این منطقه رونق یافته است.
پارچه های ابریشمی
این پارچه ها شامل: لباس، روسری، شال گردن، چادر شب و نوار حاشیه ای لباس می باشد.این بافته ها تا چند دهه پیش تر، پوشاک و البسه غالب مردمان منطقه بوده و هم اکنون از آنها در جشن ها و مراسم محلی استفاده می شود،همچنین لباس های قرمز کونیک،که از لباسهای سنتی ترکمنی محسوب می شود، هنر دست ابریشم بافانی است که بیشترشان در روستای کسر، حوالی شهرستان کلاله، به سر می برند.
جاجیمچه
این محصول که هنر دست بانوان روستای زیارت شهرستان گرگان می باشد، دستبافی است که به طور سنتی از پشم بافته شده و به عنوان زیرانداز استفاده می گردد؛ ولی امروزه همپای توسعه این صنعت، مصرف آن از تنوع بیشتری برخوردار شده و به عنوان روکش مبلمان، پشتی، کیف، کفش، پادری از آن استفاده می گردد.
پلاس
پلاس یا همان گلیم، دستبافی بدون پرز بوده که از هزار سال پیش با طرحی ذهنی بافته می شده است. نقشه های آن بیشتر از تکرار گل های کوچک تشکیل می گردد که در این میان گل آیدی قدیمی ترین نقش پلاس است.این نقش شامل نه گلبرگ است از این رو در میان ترکمنان که عدد نه را مقدس می شمارند، بسیار مورد احترام است.مهمترین مراکز بافت پلاس، شهرستان های گنبد، کلاله،آق قلا است.
معرفی صنایع دستی کرمانشاه
