ساعد نیوز: بیماری کووید 19 زندگی ما را تغییر داده است. این گزاره برای همه ملموس است ولیکن از نظر جامعه شناسی زندگی این تغییر چه تبعاتی می تواند برای فرد و اجتماع داشته باشد؟
امروز به دنبال شیوع ویروس کرونا، در وضعیت نامشخصی هستیم، هنوز نمی دانیم کجا قرار داریم، بسیاری از تحلیلگران، وقتی می خواهند وضع کنونی را چه در ایران چه در خارج از کشور، تحلیل کنند، از وضعیت امروز با عنوان وضعیت کرونایی یا پساکرونایی صحبت می کنند.اینگونه نامگذاری ها نشان می دهد که ما از منظر فلسفی، جامعه شناختی و الهیاتی هنوز نتوانسته ایم وضع موجود را تفسیر کنیم. خود این عدم توانایی صورتبندی نظری نشان از یک مساله دارد و آن مساله این است که تحلیل گران، فیلسوفان و جامعه شناسان ما هنوز نتوانسته اند از دایره فهم اپیدمیولوژیست ها فراتر روند؛ اپیدمیولوژیست ها کسانی هستند که در مورد بیماری های عفونی و ویروس ها تحقیق می کنند و بررسی می کنند که یک ویروس چه تغییراتی را در ارگانیسم بدن انسان ایجاد می کند؛ به این نوع از صورتبندی، صورتبندی مدیکال یا پزشکی گفته می شود. صورتبندی مدیکال، گفتمان جدیدی را در جامعه ایجاد کرده و این گفتمان به دلیل این که ریشه در ساحت مدیکال دارد، فیزیک انسان را معیار قرار داده و واقعیت و امر اجتماعی را که ذاتا یک امر پیچیده و تفسیرپذیر است را به فیزیک انسان تقلیل داده است.
کسانی که امروز تلاش می کنند وضع موجود را بر اساس معیارهای اپیدمیولوژیک تفسیر کنند، یقینا نمی توانند فراتر از تفسیر مدیکال که فی نفسه یک تفسیر تقلیل گرایانه است، پیش بروند چرا که انسان را به فیزیک و ارگانیسم اش، تقلیل می دهند. درست است که انسان موجودی بدنمند است اما مادامی که انسان خود را به بدن مندی محدود کند، مدنیت توقف پیدا می کند. زمانی مدنیت شکل می گیرد که قدرت استعلا و فراروندگی در انسان و در جامعه انسانی ظهور و بروز پیدا کند. واقعیت این است که این وضعیت عدم صورتبندی و ناتفسیرپذیری نوعی احساس اضطراب و عدم امنیت وجودی ایجاد کرده است.
ساعد نیوز: روابط میان مردم و حاکمیت و بالعکس در رابطه با این تغییر چه تحولی را پیش رو خواهد داشت؟
ایوان الیچ حدودا 50 سال قبل کتابی پیرامون مدیکالیزیشن، نوشت؛ به زعم او، وقتی گفتمان مدیکال بر جامعه غالب شود، امر اجتماعی به یک ابژه بدل می شود، وقتی امر اجتماعی به ابژه تبدیل شود، قدرت و نهاد قدرت به راحتی می تواند ابدان ( بدن ها) را کنترل کنند و هر آنچه را که می خواهند بر روی صفحه بدن ها بنویسند. زمانی که جامعه بدنمند شود، از ساحات و جنبه ها و ابعاد رهایی بخش خود جدا می شود، اقتدارگرایی رشد پیدا می کند و اتفاقا نوعی پوپولیسم در خدمت قدرت اقتدارگرایانه شکل می گیرد، چنین قدرتی، بدن اجتماعی و بدنه جامعه را تحت انقیاد خود در می آورد.
امروز در همه جوامع اعم از توسعه یافته و در حال توسعه هیچ یک از عناصر رهایی بخش نمی توانند تفسیری از وضعیت امروز ما ارائه کنند. نهاد قدرت و امر سیاسی به سمتی می رود که بتواند امر اجتماعی را به امر مدیکال تقلیل بدهد.
از همان ابتدای شیوع ویروس کرونا، سازمان بهداشت جهانی، کشورهای اروپایی و امریکایی و بعد در ایران عنوان شد که ما به فاصله گذاری اجتماعی نیاز داریم، در حالی که بر اساس گفتمان مدیکال آن چیزی که ما برای کنترل و مقابله با شیوع ویروس کرونا، لازم داشتیم نه فاصله گذاری اجتماعی که فاصله گذاری فیزیکی بود اما چرا از به جای فاصله گذاری فیزیکی از فاصله گذاری اجتماعی صحبت شد؟
به دلیل این که اجتماع و با هم بودگی، قدرت رهایی بخشی به انسان و جامعه می دهد و در حالت با هم بودگی است که جامعه می تواند صدا داشته باشد. وقتی جامعه ای صدا نداشت برای آن صداگذاری می شود. مثل فیلم های صامت که برای آن صدا می گذارند، در این فضا، اصحاب قدرت از رهگذر رسانه های جمعی خود می کوشند تا کلیدواژه هایی همچون "مردم این را می خواهند"، "ملت این را می گویند" و... را به مردم تلقین کرده و صدای خود را بر بدن جامعه تحمیل کنند.
وقتی که این اتفاق می افتد یعنی تقلیل امر اجتماعی به امر مدیکال و از بین رفتن مفهومی به نام اجتماع یا جامعه، خود این نوعی اضطراب ایجاد می کند.البته بخشی از این اضطراب به دلیل فقدان صورت بندی مفهومی از وضعیتی است که شیوع ویروس کرونا برای ما رقم زده است، اگر به تاریخ تحولات اندیشه بشر نگاه کنیم، درمی یابیم که هر گاه انسان می خواهد با امری که هیچ فهمی از آن ندارد روبرو شود، از قوه خیال خود بهره گرفته و به جای فهم واقعیت امور، توهمی از آنها را صورتبندی می کند. واقعیت این است که امروز هم چون فهمی از وضعیتی که در آن قرار گرفته ایم، نداریم، دائم به واسطه اخبار و یادداشت های مختلف بر اضطراب جامعه می افزاییم و اینجا بیش از هر جای دیگری مسئولیت اجتماعی جامعه شناسان انتقادی و فیلسوفان انتقادی برجسته می شود که بکوشند وضعیت امروز را تبیین مفهومی و صورتبندی نظری کنند.
ساعد نیوز: آیا بیماری کووید 19 به عنوان یک بحران در حوزه سلامت می تواند روابط نوین اجتماعی ای را رقم بزند؟
در این فضا، این پرسش مطرح می شود که آیا اساسا از یک زاویه دیگری (غیر از مدیکال) می توان، وضع موجود را تبیین کرد؟
واقعیت این است که وضع موجود یا آن چه که با عنوان «وضعیت نرمال» می شناسیم که ماحصل صورت بندی و تحولات عظیم جهان بعد از قرن هفدهم و هجدهم میلادی است که به بسط استعمار در جهان و رشد امپریالیسم منجر شد، از کل این عصر می توان تحت عنوان« دوره جدید» سخن گفت. سرمایه داری و تحولات قرن هفدهم و هجدهم، با تمام بی عدالتی ها، جنگ ها و نزاع های آن یک صورت نرمالیته به جهان داده بود.
اما دوران جدید وارد عرصه دیگری ( پسا جدید) شده است. در این دوران یعنی عصر پسا جدید، بزرگترین معضل و مساله بشر این است که امر نرمال چیست؟ اضطراب سلامت جزئی از بلاتکلیفی انسان در تعریف وضعیت نرمال در عصر پساجدید است و این بلاتکلیفی در بسیاری از ساحات دیگر نیز بروز و ظهور دارد برای مثال، انسان پسا جدید، نمی داند آموزش پرورش و آموزش عالی را چگونه صورت بندی کند؟ امر بهداشت چگونه باید مدیریت کند؟ و ... در عصر پساجدید مفهوم نرمالیته از ما گرفته شده است. اریک فوروم در کتاب «جامعه سالم» عنوان می کند که یکی از مشکلات بزرگ انسان، چیستی امر نرمال است که طی آن انسان ها دچار اضطراب های می شوند.
ساعد نیوز: آیا این خروج از نرمالیته رویکرد جدیدی به جهان را رقم زده است؟
در عصر پیشا، پساجدید، یعنی در دوران سرمایه داری ما یک مفهوم نرمالیته داشتیم، یعنی می گفتیم این وضع نرمال هست و آن وضع نرمال یک احساس اطمینان و امنیت وجودی به افراد می بخشید که منطق زندگی روزمره یک چارچوب نرمالی دارد، اما امروز آن منطق فرو ریخته، خود این نداشتن معیار برای وضع نرمال، اضطراب ایجاد می کند. اضطراب سلامت تنها بخشی از آن عدم امنیت وجودی است. در این فضا، قدرت های واپس گرا و اقتدارگرا از این عدم حس اطمینان بشر برای انقیاد او بهره می برند و تلاش می کنند در وضع پساجدید ساختاری را شکل دهند که در این ساختار دیگر نه نامی از آزادی و نه نامی از رهایی بخشی باشد، نه نامی از عدالت و نه نامی از توزیع عادلانه فرصت ها باشد. اگر در عصر پیشا پسا جدید حداقل ایده ها و ایده آل هایی بود، در عصر پساجدید دیگر ایده ها هم از جامعه بشری برای مدت طولانی رخت بربسته اند، به همین دلیل است که یکی از رسالت های بزرگ و مهم فیلسوفان انتقادی و جامعه شناسان انتقادی نه فقط در ایران که در تمام جهان، امروز این است که از تبدیل شدن امر اجتماعی به امر مدیکال جلوگیری کنند، و بکوشند تا صورتبندی و تفسیری از وضع پساجدید بدهند که لغزش به سمت گفتمان اپیدمولوژیکی نکند، مشکل ما امروز فقط یک ویروس نیست، آنچه که امروز باعث شده اضطراب در خانه وجود انسان مأوا کند، ریشه در عدم صورتبندی مفهومی از وضعیت نرمال دارد. امر نرمال امروز گم شده است. ما نمی دانیم نرمال یعنی چه.؟ به اداره و دانشگاه، بیاییم یا نیاییم؟ اگر بیاییم ممکن است دچار بیماری شویم، اگر نیاییم کار مان را چه کسی انجام بدهد.؟ اساسا منطق زندگی روزمره بهم ریخته، و متلاشی شده است.
در موقعیت پساجدید انسان دچار اضطراب و دچار ترس است، این دقیقاً همان چیزی است که دکتر شریعتی در کتاب «شناخت ادیان» از آن تحت عنوان« جامعه ی وحشتناک» یاد می کند، هر چند آن چیزی که او در آن روز نمی توانسته ابعاد وضعیت کنونی ما را ببیند اما مفهوم جامعه وحشتناکی که طرح می کند می تواند وضع جامعوی کنونی ما را صورت بندی نظری کند. امروز در وضع پساجدید هیچ کدام از مفاهیم نمی تواند وضع موجود ما را تبیین کند، اما مفهومی که شریعتی در دهه 50 شمسی طرح کرد؛ یعنی جامعه ای که در آن امر نرمال مفقود هست ما در تمامی ساحات دچار نوعی سردرگمی هستیم، می تواند وضعیت امروز ما را توضیح داده و با صورتبندی مفهومی وضعیتی که در آن به سر می بریم، می تواند قدری از اضطراب انسان امروز که اضطراب سلامت تنها بخشی و بعدی از مجموع اضطراب های او است را بکاهد.
