ملیله دوزی چیست؟ و آشنایی با روش کار آن 

ملیله چیست؟

ملیله به دوخت هایی اطلاق می شود که از مفتول های طلایی، نقره و آلیاژهای مختلف که به شکل فنری در آمده اند، برای تزئین سطح پارچه استفاده می شود. ملیله بر خلاف نخ های سرمه قابلیت انعطاف ندارد و براثر کشش زیاد از فرم خود خارج می شود.

تاریخچه و پیشینه ملیله دوزی

این رودوزی تاریخی کهن دارد. می توان گفت که این رودوزی در زمان ساسانیان رواج داشته و از آن برای تزیین لباس های رسمی لشگری و کشوری استفاده می کردند.

سرمه دوزی به شکل ملیله دوزی که قطعات نقره و طلا به شکل مفتول توخالی بوده از زمان هخامنشیان و ساسانیان رایج گشته و در زمان صفویه به اوج خودرسیده است و اکنون با الیاف بدل طلا و نقره تهیه می شود و به همین دلیل در سطح گسترده مورد استفاده عوام می باشد.

سرمه هایی که در قدیم مورد استفاده قرار می گرفت بیشتر از طلا یا نقره و یا 50 % طلا و نقره بوده است که پس از دوره صفویه، آلیاژهای براق جای طلا و نقره را گرفته است.

پوشش ضریح مطهر حضرت ثامن الائمه که در سال ۱۲۸۵ هجری در شهر کاشان ملیله دوزی شده، از نمونه های بسیار زیبای ملیله دوزی می باشد که بر روی مخمل دست بافت انجام شده و در حال حاضر در موزه آستان قدس رضوی از آن نگهداری می شود.

این رودوزی زیبا همچنان رونق دارد و در اکثر نقاط کشور دوخته می شود.

روش نگهداری پارچه ملیله دوزی شده

روش نگه داری آن حفاظت از رطوبت مداوم، حرارت و آتش، اشعه مستقیم و مداوم خورشید، سفیدکننده های شیمیایی و اشیای برنده است و برای شست و شوی آن می توان از آب و صابون و شوینده های معمولی و غیر اسیدی استفاده کرد.

آموزش ملیله دوزی

مواد اولیه ملیله دوزی

• ملیله: انواع ملیه از نظر جنس عبارت اند از: ملیله اصل و ملیله بدل، ملیله اصل تشکیل شده است از رشته های بسیار نازک نقره که آن را می تابند تا شبیه به فنر لوله ای بشود و سپس اگر ملیله طلا لازم باشد همین رشته های نازک نقره تابیده شده را آب طلا می دهند تا ملیله طلایی به دست آید و این کار به این دلیل است که طلا به تنهایی حالت خشکی دارد. ملیله بدل که از مفتول های برنجی به ضخامت 15% و 18% میلی متر تهیه می شود و برای تهیه ملیله بدل فلز آن را آب نقره می دهند.
• پارچه ی مخمل یا ترمه در رنگ های مختلف
• پارچه ی متقال برای آستر زیر مخمل
• آستر اصلی باید از نوع چیت و همرنگ مخمل باشد
• پنبه زشته جهت دوخت های برجسته
• نخ کوک از نوع پنبه
• سریش جهت چسباندن آستر اول
• پایه یا خرک جهت قرار دادن کارگاه بر روی آن
• صندلی
• نخ و سوزن
• قیچی
• مروارید

تکنیک های اجرای ملیله دوزی

برای آماده کردن پارچه یک قطعه متقال یا کتان به اندازه مخمل یا ترمه ای که می خواهند بر آن ملیله دوزی کنند، می برند و با قلم موی پهن به تمام نقاط آن به طور یک نواخت محلول غلیظی از سریش و آب مالیده، مخمل یا ترمه را روی آن قرار می دهند و با دست چند مرتبه روی آن می کشند تا صاف شود و به پارچه زیرین متقال یا کتان بچسبد.

پس از آن که پارچه ها خشک شد نقش هایی را که قبلا آماده شده است، روی پارچه مخمل یا ترمه منتقل می کنند یعنی دور کار را ملیله می دوزند و ملیله را کاملا با نخ و سوزن محکم می کنند. سپس به توردوزی می پردازند و داخل نقش را ملیله می دوزند و این کار را ادامه می دهند تا تمام نقش با ملیله پر شود. در قسمت های اصلی و برجسته نقشه، ابتدا مقداری پنبه به اندازه گل یا بوته تکه تکه می کنند و روی قسمت های مورد نظر قرار می دهند و آن را با نخ ساده روی پارچه می دوزند و سپس آن را ملیله دوزی می کنند.

انواع دوخت در ملیله دوزی

• دوردوزی یا تحریر دوزی یا دوخت محرر

به عنوان مثال نحوه ی دوختن دور برگ ها و گل ها به این صورت است که نخ کوک یک لا که انتهای آن گره خورده است از انتهای برگ از زیر به رو کشیده و بعد یک قطعه ملیله ساده به اندازه تمام محیط برگ را با سوزن گرفته، در همان نقطه ای که با سوزن بالا آمده فرو برده و با دست راست حلقه ملیله را در جای خود خوابانیده و سه طرف آن را کوک می زنند. سپس دور تا دور برگ را چند بار کوک می زنند تا برگ در جای خود روی طرح دوخته شود.

• تودوزی

به دوختن ملیله های کوچک براق به صورت حلقه های کوچک ، داخل برگ ها یا گل ها ی حاشیه که دوردوزی شده اند تودوزی می گویند و به این صورت دوخته می شود که وقتی سوزن از داخل برگ به بالا کشیده شد یک قطعه کوچک ملیله براق در آن کرده و در همان نقطه که بیرون کشیده فرو کرده و ملیله را به صورت یک حلقه کوچک داخل برگ می دوزند. این کار برای تمام سطح برگ ادامه پیدا می کند تا پر شود.

• تگرگ دوزی

به دوختن حلقه های کوچک و تو پر ملیله براق بر روی پارچه به طور جدا از هم و در اطراف کنگره ها تگرگ دوزی می گویند. نحوه دوخت بدین صورت است که سوزن از نقطه ای که باید تگرگ شود بالا کشیده شده و یک قطعه کوچک ملیله براق داخل آن کرده و سپس در همان نقطه فرو می کنند و به این ترتیب یک حلقه توپربه شکل تگرگ ایجاد می شود.

• کنگره دوزی

دوختن ملیله ساده به صورت زیگراگ در اطراف تگرگ ها را کنگره می گویند.

• زرک دوزی

دوخت دور برگ ها و گل ها توسط ملیله براق را زرک دوزی می گویند. نحوه دوخت بدین صورت است که سوزن از یک نقطه کنار برگ بیرون آمده و یک قطعه ملیله براق درون آن قرار می گیرد و به صورت اریب کنار برگ دوخته می شود.

• برجسته دوزی

این دوخت برای گلبرگ ها به کار می رود و به این صورت است که روی برگ گل ها پیله دزی کرده یا پنبه می گذارند و با نخ کوک بر روی طرح می دوزند که ثابت شود . بعد روی آن را قطعات ملیله و پولک می دوزند و گاهی از سرمه نیز استفاده می کنند.

• ملیله دوزی روی ترمه

برای دوخت ملیله بر روی ترمه جهت نمای بیشتر در تمام قسمت های طرح از ملیله تراش دار که به نام الماس نیز معروف است استفاده می گردد. بخیه های متنوعی برای این کار مورد استفاده قرار می گیرد که عبارتند از :

• دوخت ساتن موازی جهت سطح گلبرگ ها

دوخت ساتن جناغی ، جهت پرنمودن سطح قسمت هایی از نقش که به صورت قرینه طرحی از برگ به خود بگیرند.

زنار دوزی که به صورت بخیه های مورب کنار هم بر روی خط ضخیمی جهت کادر بندی خطوط می باشد که ابتدا در زیر خط ملیله دوخته می شود.

• زنار دوزی

زنار دوزی شیوه ای خاص در دوخت ملیله و سرمه است و از انواع رودوزی های سنتی ایران به شمار می رود. این شیوه عبارت است از بخیه های کوتاه و مورب کنار هم در دوخت های حاشیه ای که به صورت خطوط اُریب نمایان می شود ؛ به همین دلیل به این نوع دوخت ، اریب دوزی نیز می گویند.

نقوش مورد استفاده در مليله دوزي

گل هاي ترنجي – گل ساعتي – نقوش حيواني – گل بوته – شمسه اي – نقش انساني– محرابي – قنديلي- سروي – بته جقه اي – انواع خطوط تفنن – گل هاي حاشيه اي – اسليمي و ختايي – بازوبندي – بند رومي – گل بادامي – لچکي – اشکال هندسي – انواع ستاره – گل گلداني – شاه عباسي .

موارد استفاده از ملیله دوزی

پرده – سوزني – جای ساعت – جای قلمدان – روسري – کيسه ی پول – کمربند – کلاه و شب کلاه – رويه قوری – رويه کوسن – روميزی _ سفره قند – حنابندان عروس – جهازيه عروس – پرده ی خانه ی خدا

مراکز تولید هنر ملیله دوزی

این دوخت معمولا در تهران، اصفهان و یزد رایج می باشد.