مُحتَشَم کاشانی (۹۰۵ ه.ق در کاشان - ۹۹۶ ه.ق در کاشان) شاعر پارسی گوی سدهٔ دهم هجری و هم دوره با پادشاهی شاه طهماسب یکم صفوی بود. شغل اصلی محتشم بزازی و شَعربافی بود. محتشم از پیروان مکتب وقوع و از مهمترین شاعران مرثیه سرای شیعه است. ترکیب بند «باز این چه شورش است که در خلق عالم است»معروف ترین مرثیه برای شهدای واقعه کربلا در ادبیات فارسی است.
زندگی نامه مُحتَشَم کاشانی
کمال الدین علی محتشم کاشانی دارای لقب شمس الشعرای کاشانی شاعر ایرانی در آغاز سده ده هجری و هم دوره با پادشاهی شاه طهماسب صفوی در کاشان زاده شد، بیشتر دوران زندگی خود را در این شهر گذراند و در همین شهر هم در ربیع الاول ۹۹۶ درگذشت و محل دفن او بعدها مورد احترام مردم قرار گرفت. نام پدرش خواجه میراحمد بود. کمال الدین در نوجوانی به مطالعه علوم دینی و ادبی معمول زمان خود پرداخت و اشعار شعرای قدیمی ایران را به دقت مورد بررسی قرار می داد.
مُحتَشَم کاشانی نام آورترین شاعر مدیحه سرای شیعه
مطلع «باز این چه شورش است…» که از محتشم کاشانی است در میان هواداران شیعه جایگاه ویژه ای دارد. شاعران بسیاری پس از محتشم تاکنون از ترکیب بند یادشده در شعرها و نوحه هایشان سود برده اند. او فنون شاعری را از صدقی استرآبادی فرا گرفت و خود شاگردانی مانند تقی الدین محمد حسینی صاحب «خلاصه الشعار»، صرفی ساوجی، وحشتی جوشقانی و حسرتی کاشانی را پرورش داد. وی با سرودن دوازده بند در مرثیه شهدای کربلا که بند اول ترکیب بند وی با بیت "باز این چه شورش است که در خلق عالم است؟ / باز این چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است ؟" آغاز می شود، مقام والایی در مرثیه سرایی کسب کرد. وی در جوانی به دربار شاه طهماسب صفوی راه یافت و به مناسبت قصیده و غزل های زیبایش مورد لطف شاه قرار گرفت؛ محتشم پس از مدتی در زمره شعرای معروف عصر خود جای گرفت ولی نظر به معتقدات دینی خود و احساسات شیعی دربار شاهان صفوی که در صدد تقویت این مذهب (در مقابل مذاهب اهل سنت) بودند به سرایش اشعار مذهبی و مصائب اهل بیت که در نوع خود تازه و بی بدیل بود پرداخت. محتشم پس از چندی به یکی از بزرگ ترین شعرای ایران در سبک اشعار مذهبی و مصائب امامان شیعه بدل گشت و اشعارش در سرتاسر ایران معروفیت خاصی یافت، به طوری که می توان وی را معروف ترین شاعر مرثیه گوی ایران دانست که برای اولین بار سبک جدیدی درسرودن اشعار مذهبی به وجود آورد. اولین اشعار مذهبی محتشم در سوگ غم مرگ برادرش بود که ابیات زیبائی در غم هجر او سرود و پس از آن به سرایش مرثیه هایی در واقعه کربلا، عاشورای حسینی و مصیبت نامه های مختلف پرداخت.
آرامگاه محتشم
محتشم در کاشان درگذشت و آرامگاه وی در این شهر واقع است.
آثار محتشم
مجموعهٔ آثار این شاعر بزرگ عصر صفوی، پس از مرگ او، توسط یکی از شاگردانش در هفت کتاب جمع شد که مشتمل بر غزلیات، قصاید، قطعه، رباعیات، مثنویات، و ترکیب بندهای وی می باشد.
آثار منظوم محتشم
- صبائیه (کودکی شاعر)
- شبائیه (جوانی شاعر)
- شیبیه (پیری شاعر)
- ماده تاریخ و
- معمیات
- جلالیه
- نقل عشاق
آثار منثور محتشم
بند آغازین از ترکیب بند ویژه و پرهوادار محتشم:
باز این چه شورش است؟ که در خلق عالم است | باز این چه نوحه وچه عزا وچه ماتم است؟ |
---|---|
باز این چه رستخیز عظیم است؟ کز زمین | بی نفخ صور، خاسته تا عرش اعظم است |
این صبح تیره باز دمید از کجا؟ کزو | کار جهان وخلق جهان جمله درهم است |
گویا، طلوع می کند از مغرب آفتاب | کآشوب در تمامی ذرات عالم است |
گر خوانمش قیامت دنیا، بعید نیست | این رستخیز عام، که نامش محرم است |
در بارگاه قدس که جای ملال نیست | سرهای قدسیان همه بر زانوی غم است |
جن و ملک بر آدمیان نوحه می کنند | گویا، عزای اشرف اولاد آدم است |
خورشید آسمان وزمین، نور مشرقین | پروردهٔ کنار رسول خدا، حسین |
نظرها دربارهٔ محتشم
جابر عناصری دربارهٔ محتشم کاشانی می گوید: محتشم کاشانی پدر مرثیه سرایی عاشورایی است. وی می افزاید: این شاعر فرهیخته بهترین منظومه نمایشی به یادگار گذاشت و با زبان شعر فرهنگ عاشورا را در بین مردم به ویژه مداحان اهل بیت رواج داد. عناصری می افزاید: شهرت و آوازه بی نظیر محتشم کاشانی در ادبیات موجب شد تا شاعران نام آوری به پیروی از سبک او اهتمام ورزند، اما تاکنون ادبیات ایران در مرثیه سرایی، شاعری همچون محتشم به خود ندیده است. عباس مشفق کاشانی نیز بر این عقیده است که پاکی، اعتقاد و استواری و محبت محتشم کاشانی به اهل بیت باعث شد که برخی پادشاهان صفوی از جمله شاه طهماسب به اشعار مذهبی روی آورند. وی می افزاید: ترکیب بند معروف این شاعر پرآوازهٔ مرثیه سرای ایران در رثای حسین و کشته شدگان کربلا در بین تشیع و به ویژه فارسی زبانان زبانزد شد و توجه بسیاری از شاعران را به خود جلب کرد. محتشم کاشانی اشعار و حکایاتی به نظم و نثر در باب شاهدبازی دارد که در رساله جلالیه جمع آوری شده و از ۶۴ غزل و شأن نزول هر غزل و شرح اشعار به نثر تشکیل می شود. سیروس شمیسا آن را نشانه شاهدبازی او و دربارهٔ شاطر جلال معشوق مذکر وی دانسته اما محمدرضا ترکی معتقد است آن اشعار تخیلی است و محتشم «رساله جلالیه» را همچون «نُقل عشاق» که به عشق مرد و زن می پردازد، به سفارش متمولان زمانه سروده است و حکایت روحیات وی نیست.بسیاری نیز مانند شهیدمطهری از اشعار اش به خاطر تک بعدی بودن وافراطی پرداختن به صفحه جنایت به تندی انتقاد کرده اند. محتشم، از شعر و نثر استادان پیشین پیروی کرده و تلاش داشته است تا راه و رسم شاعران سده هشتم را دنبال کند کوشش او، به سرانجام رسید؛ بنابراین آنچه در زندگی نامه محتشم کاشانی بیان شده که در آن روزگار فترت ادبی ایران و هم روزگارانش، او را در پایه انوری و خاقانی می دیده اند، کاملاً صحیح است.