به گزارش پایگاه خبری-تحلیلی ساعد نیوز به نقل از باشگاه خبرنگاران جوان، دکتر عباس مفیدی، اقلیم شناس، عضو هیئت علمی گروه جغرافیای دانشگاه فردوسی مشهد- این روز ها و در اوج گرمای تابستان در غرب آسیا، وقوع بارش های سنگین و غافل گیر کننده، متاسفانه باعث بروز خسارت های جانی و مالی بسیار گسترده ای در اقصی نقاط کشور شده است. اگرچه برای این جانب و همکاران اقلیم شناسم وقوع این نوع پدیده های جوی، از جمله بارش های موسمی، امری طبیعی محسوب و در واقع وقوع بارش های موسمی از ویژگی های اقلیم تابستانه ایران زمین برشمرده می شود، اما وقوع بارش ها به شکلی ناگهانی، گسترده و طولانی در تابستان ۱۴۰۱ جای بحث و گفتگو در خصوص بارش های تابستانه ایران با محوریت «مونسون» (به تعبیر مناسب تر بارش های موسمی تابستانه) را باز کرده است. اهمیت مسئله زمانی دوچندان می شود که به دلیل اطلاعات کم موجود نزد جامعه، حجم گسترده ای از اطلاعات متناقض و در مواردی غیرعلمی در شبکه های اجتماعی و در میان مردم منتشر شده است.
در میان اطلاعات رد و بدل شده بار ها به واژه هایی، چون «غول مونسون»، «مونسون هند» و مشابه آن برمی خوریم. وقوع ناگهانی و غافل گیرکننده بارش های موسمی با خسارت های گسترده از یک سو و نبود اطلاعات کافی از سازوکار و نحوه وقوع این نوع بارش ها در نزد جامعه، سوالات بی شماری را درذهن عامه مردم ایجاد کرده که متاسفانه پاسخ های مناسب و قابل قبول به اغلب این سوالات داده نشده است.
سوال اول: مونسون یا موسمی چگونه پدیده ای است و از چه ویژگی هایی برخوردار است؟
هر ساله حول و حوش اواسط ماه می میلادی، الگوی جریان هوا در بخش هایی از جنوب شرق آسیا تقریباً به شکلی ناگهانی تغییر می یابد. این تغییر الگوی جریان هوا به شکل پلکانی از جنوب شرق آسیا آغاز می شود و ظرف مدتی حدود دو ماه از جنوب شرق آسیا تا مرز های شرقی و شمالی پاکستان گسترش می یابد. این درحالی است که بخش های جنوبی پاکستان و جنوب شرق ایران هیچ گاه در محدوده اصلی جریان موسمی قرار نمی گیرند. با تغییر الگوی جریان هوا، جریانات جنوبی مرطوب با منشأ اقیانوس هند و غرب اقیانوس آرام، حجم عظیمی از رطوبت را به مناطق جنوبی آسیا تزریق می کنند. تسلط جریانات جنوبی بسیار مرطوب به همراه گرمای محسوس زیاد فلات تبت، سبب شکل گیری یک تیپ اقلیمی بسیار منحصربه فرد و پیچیده موسوم به «موسمی تابستانه» در محدوده جنوب، جنوب شرق و شرق آسیا می شود. این سامانه اقلیمی پیچیده که از این پس آن را «موسمی تابستانه آسیایی» می نامیم در حد فاصل ماه می تا پایان ماه سپتامبر (اردیبهشت تا شهریور) روی منطقه تسلط می یابد. بارش های بسیار سنگین و ممتد از مهم ترین مشخصه های موسمی تابستانه آسیایی است.
شدت بارش ها در برخی مناطق به گونه ای است که بالاترین رکورد های بارش سالانه، فصلی و ماهانه دنیا در جنوب آسیا به ثبت رسیده است. حجم عظیم رطوبت انتقال یافته به جنوب آسیا، این امکان را فراهم کرده که در منتهاالیه شمال شرق شبه قاره هند هرساله تنها ظرف چند ماه بارشی حدود ۱۲ متر به ثبت برسد و رکورد مطلق جهانی بارش سالانه با مقادیر ۲۵ و ۲۶ متر از آن ایستگاه های ماسینرام و چراپونچی هند شود. چنین الگویی از بارش سبب شده است فرهنگ و اقتصاد جنوب آسیا به شدت از اقلیم موسمی تابستانه تاثیر بپذیرد، به گونه ای که در مسیر و مصب رودخانه گنگ و بخش هایی از جنوب شرق آسیا، نوع سکونت به شکلی که در دیگر مناطق جهان مرسوم است وجود ندارد.
سوال دوم: آیا واقعا منشأ بارش های سنگین و سیل آسای چند روز گذشته شبه قاره هند بوده است؟
بر اساس تحقیقات گذشته، در سال هایی که موسمی تابستانه آسیایی قوی تر از نرمال است، علاوه بر این که مقدار و شدت بارش ها در منطقه موسمی بیشتر خواهد بود، در عین حال، امکان گسترش این سامانه به سمت مرز های غربی و فعال کردن منطقه دریای عرب افزایش می یابد. به عبارتی امکان وقوع بارش های تابستانه ایران در سال های موسمی قوی، بیشتر است. امسال به واسطه تسلط طولانی مدت پدیده لانینا در منطقه اقیانوس آرام، پس از سال ها، موسمی تابستانه آسیایی قوی تر از نرمال ظاهر شده است. بررسی وضعیت موسمی تابستانه در محدوده شبه قاره هند طی امسال نشان داد که در دو ماه گذشته بار ها سامانه های کم فشار موسمی هند در یک جابه جایی به سمت غرب، سبب فعال کردن سامانه های بارش زا در محدوده دریای عرب (شمال اقیانوس هند) شده اند. فعال شدن سامانه های بارش زا روی دریای عرب، عامل اصلی وقوع بارش های تابستانه جنوب شرق ایران در تابستان جاری و بارش های روز های گذشته در مناطق جنوبی و داخلی ایران بوده است.
سوالات سوم و چهارم: چرا بارش های موسمی تابستان امسال این قدر سنگین، گسترده و خسارت زا بوده اند؟
از نظر فیزیکی با توجه به این که میزان جذب رطوبت در هوا تابعی از دماست بنابراین، در دما های بالا و در دوره گرم سال به دلیل ظرفیت رطوبتی بالای هوا، در صورت تغذیه رطوبتی مناسب و رسیدن هوا به سطح تراکم و اشباع، ما شاهد وقوع بارش های سنگین و رگباری خواهیم بود. به همین علت، بارش های تابستانه در مناطق داخلی فلات ایران، صرف نظر از این که رطوبت بارش ها از کدام دریا تامین شده باشد، سنگین، رگباری و سیل آساست. در شرایط نرمال هم به دلیل نبود رطوبت کافی و همچنین استقرار نوعی از سامانه جوی موسوم به پرفشار جنب حاره، در بخش های داخلی ایران امکان صعود هوا و تشکیل ابر ها در طول فصل تابستان وجود ندارد، اما در روز های گذشته به واسطه فعال شدن منطقه دریای عرب یک سری تغییرات در الگوی فشار حاکم بر ایران به وقوع پیوست که بارش های سنگین نتیجه این تغییرات بوده است. این تغییرات شامل نفوذ سامانه کم فشار بارش زا از محدوده دریای عرب و شمال اقیانوس هند به بخش های جنوبی ایران، همزمان با جابه جایی مرکز پرفشار جنب حاره تراز های میانی جو به عرض های بالاتر و شکل گیری و تقویت مرکز کم فشار در تراز های زیرین جو در جنوب کشور بوده است. نتیجه این تغییر، شکل گیری یک جریان جنوبی گسترده روی ایران و انتقال رطوبت مناسب از دریای عرب و دریای عمان به داخل ایران بوده است. گسترش کم فشار در تراز های زیرین جو روی مرکز تا جنوب ایران به همراه جابه جایی شمال از سوی پرفشار جنب حاره و انتقال حجم قابل توجهی از رطوبت از دریا های جنوبی، شرایط مناسبی را برای وقوع بارش های سنگین و رگباری در ایران ایجاد کرده است.
سوال پنجم: آیا این سامانه موقت است یا درسال های آینده دوباره شاهد چنین بارش هایی خواهیم بود؟
بررسی سابقه بارش های تابستانه ایران طی چند دهه گذشته حاکی از آن است که بارش سنگین و گسترده مرداد ۱۴۰۱ بسیار نادر و کم سابقه بوده است به طوری که تنها در اوایل مردادماه ۶۶ سال قبل، یعنی مرداد ۱۳۳۵ (ماه ژوئیه ۱۹۵۶) شرایطی مشابه بارش های اخیر به ثبت رسیده است. در واقع، در شرایط معمول ما تنها شاهد وقوع بارش های بسیار محدود و نامنظم در منتهاالیه جنوب شرقی ایران هستیم. در منطقه بلوچستان واقع در استان سیستان و بلوچستان ما تقریباً هر ساله شاهد وقوع بارش های رگباری و سیل آسای تابستانی به شکلی محدود، محلی و نقطه ای هستیم. در شرایط نرمال، عمده رطوبت این بارش ها از دریای عمان و دریای عرب تامین می شود و بارش ها نیز از حدود عرض ۳۰ درجه شمالی فراتر نمی روند. علاوه بر منطقه بلوچستان، بخش هایی از استان های کرمان و فارس نیز در برخی از سال ها بارش های رگباری تابستانه را به شکلی محدود تجربه می کنند. بدون شک در سال های آینده امکان تکرار این نوع بارش ها وجود خواهد داشت. قابل ذکر است بررسی وضعیت بارش های ایران در پیش نگری های انجام شده برای دهه های آینده، بیانگر آن است که در تمامی سناریو های تغییر اقلیم (خوش بینانه، متوسط و بدبینانه) مناطق جنوبی کشور، به ویژه بخش های جنوب شرقی تا پایان قرن بیست و یکم روندی افزایشی در بارش ها را تجربه خواهند کرد. بررسی های اولیه حاکی از آن است که افزایش یادشده عمدتا به علت تقویت سامانه های موسمی بوده که در قالب بارش های رگباری تابستانه نمود خواهد یافت بنابراین، با در نظر گرفتن پیش نگری ها، احتمال وقوع بارش های گسترده و سنگین تابستانه در ایران در سال های آینده افزایش می یابد.
سوال ششم: آیا بارش های اخیر با مسئله گرمایش جهانی و تغییر اقلیم در ارتباط است؟
از منظر اقلیم شناسی، بارش سنگین و گسترده مردادماه ۱۴۰۱ یک بی هنجاری اقلیمی و یک فرین جوی (تمامی رخداد های یک پدیده اقلیمی یا یک متغیر جوی که در ترسیم منحنی توزیع نرمال در چارک بالا و چارک پایین منحنی جای می گیرند) محسوب می شود. از آن جایی که تمامی متغیر های جوی و پدیده های اقلیمی ذاتا در مقیاس های مکانی و زمانی تغییرپذیر هستند، بنابراین بارش سنگین مردادماه ۱۴۰۱ به رغم ناهنجاری بالا، یک رخداد طبیعی تلقی می شود. با وجود این، ذکر این نکته نیز لازم است که بر اساس پژوهش های انجام شده، تغییر اقلیم آتی کره زمین عمدتا خود را در قالب فرین های جوی و اقلیمی نشان می دهد. از این منظر، بارش های سنگین و گسترده مردادماه ۱۴۰۱ را می توان با گرمایش جهانی و تغییر اقلیم مرتبط دانست. بر این اساس، لازمه مرتبط بودن بارش های فرین مرداد ۱۴۰۱ با تغییر اقلیم، افزایش وقوع این نوع بارش ها در سال های آتی خواهد بود.
(ویدئو) رعایت اصول مهندسی در تهران مانع از وقوع سیل شد
