مسجد یا مزگت جامع قزوین یا مسجد جامع عتیق یا مسجد جامع کبیر از بزرگ‌ترین مساجد ایران و کهن‌ترین مسجدجامع ایران است. بنای نخست آن بر روی آتشکدهای از دوران ساسانیان ساخته شده‌است.و برپایه گزارشهای استوار این سازه نخست یک آتشکده بوده است که در روند اسلامی سازی ایران به مسجد دگردیسه گشته است و هم اکنون نیز بیشتر بخشهای آتشکده دربخش ایوان جنوبی بوده‌است. این مسجد به شبوه چهار ایوانی است ک نماد سازه های آتشکده در ایران بوده است. و در شهر قزوین جای دارد. این سازه به فرمان هارون‌الرشید و به سال 192 هجری ساخته شده‌است. در یورش مغولان به قزوین و از آن جا که مهم‌ترین مسجد شهر بوده، بخشی از آن (و از جمله ایوان جنوبی) تخریب گشته ولی در دوره‌های پسین بازسازی گردیده‌است.سازه های معماری چند دوره در این سازه دیده می‌گردد و دیرینه‌ترین بخش آن از آن سدهٔ دوم اسلامی است. ایوان‌ها در دوره صفوی بازسازی شده ولی ایوان شرقی در دوره قاجار بازسازی گردیده‌است.
ساخت مقصوره خمارتاشی در کنج جنوبی مسجد به دستور امیر خمار تاش ابن عبداله عمادی، وزیر سلطان ملکشاه سلجوقی به سال 500 هجری قمری انجام شد. کتیبه‌هایی به 5 ردیف نیز نیز به خط کوفی گلدار، نسخ و ثلث در این مکان دیده می‌شود.
این مسجد یکی از شاهکارهای معماری اسلامی بوده و قدمت بسیار زیادی دارد که جزئیات تاریخی آن را به طور دقیق در ادامه این مطلب توضیح خواهیم داد. در واقع شما با ورود به مسجد جامع قزوین با سبک معماری و نوع ساخت مساجد در زمان خلفای عباسی می‌شوید. علاوه بر آشنا شدن با سبک معماری، می‌توانید اطلاعات تاریخی بسیار زیادی از آن زمان کسب کرده و حتی با نوع سبک زندگی مردم آن زمان و اعتقادات آن‌ها هم آشنا شوید.
عظمت این بنای زیبا به قدری چشم‌نواز و خیره‌کننده است که به محض ورود به مسجد جامع قزوین محو تماشای آن خواهید شد. با قدم زدن در حیاط مسجد جامع قزوین ساعت‌ها مشغول عکاسی و تماشای معماری ناب اسلامی خواهید شد و عکس‌های این گنجینه ملی را با سایر دوستان خود در صفحه شخصی‌تان به اشتراک خواهید گذاشت.
این مسجد با عظمت در زمان خلفای عباسی و به دستور هارون‌الرشید در سال‌های 500 تا 509 هجری بنا شده است. چنین گفته می‌شود که قبل از اینکه در این مکان مسجدی بنا شود، یک آتشکده که مربوط به دوران ساسانی بود وجود داشت که این مسجد بر روی آن ساخته می‌شود. اما پس از حملات ویرانگر قوم مغول به ایران مسجد جامع قزوین به آتش کشیده می‌شود که طبق گفته تاریخدانان و باستان‌شناسان این خرابی یکی از بزرگ‌ترین ویرانی بود که مسجد جامع قزوین در طول تاریخ تجربه کرده است. اما پس از آن این مسجد کهن بارها مورد مرمت و تعمیر قرار می‌گیرد و خوشبختانه از خطر نابودی نجات پیدا می‌کند.
اما جالب است بدانید که مسجد جامع قزوین یکی از 5 مساجد بزرگ ایران است که پس از ورود دین مبین اسلام به ایران در کشورمان بنا شده است. پس از گذر زمان و نجات یافتن از حمله‌ها و ویرانی‌های قوم مغول، خوشبختانه این مسجد در دوران صفوی گسترش یافت و مورد توجه بسیار زیادی قرار گرفت. شاید یکی از دلایل اصلی سالم ماندن این بنای کهن دست‌خوش توجه مردم و مقامات آن زمان و نگهداری و مراقبت‌های صفویان بوده است.
مسجد جامع قزوین، بنایی چهار ایوانی است که معماری آن با فرهنگ و اقلیم ایران تناسب دارد. این مسجد با صحنی به وسعت 4000 متر مربع، چهار در ورودی و هشت شبستان، از بزرگ‌ترین مساجد ایرانی به شمار می‌رود. ظاهرا مسجد جامع در ابتدا تک ایوانی بود و در گذر زمان به چهار ایوانی تبدیل می‌شود. در دو طرف هر ایوان، رواق‌هایی قرار دارد و روی هر رواق، نام امام جماعت آن دوران نوشته شده است. قدیمی‌ترین بخش مسجد، طاق هارونی است که در کنار طاق احمدیه و در میان رواق‌های جنوبی قرار دارد.
بخش‌هایی از مسجد جامع قزوین نظیر ایوان جنوبی، سردر ورودی و... در پی حوادث طبیعی و حمله مغولان دچار آسیب‌های فراوانی شده‌اند؛ اما طرح اولیه آن آن‌قدر قوی بوده است که توانسته بارها مورد مرمت قرار بگیرد.
گنبد فیروزه‌ای بزرگی در قسمت جنوبی مسجد قرار دارد که از دوره سلجوقیان به یادگار مانده و از نوع گنبد دوپوش است. این گنبد از اولین نمونه‌های ابتدایی ساخت گنبد در ایران محسوب می‌شود.
در قسمت جنوبی مسجد محرابی زیبا پوشیده از سنگ مرمر وجود دارد که اطرافش با کاشی‌های رنگارنگ و کتیبه‌های گچ‌بری تزیین شده است. در فاصله کمی از محراب، منبری زیبا از جنس سنگ به چشم می‌خورد.
سرداب یا زیرزمین که حالا بخشی از کتابخانه بزرگ به حساب می‌آید، در گذشته کاربری دیگری داشت و در تابستان محل اقامه نماز جماعت بود. سرداب مسجد جامع قزوین در سال 1313 هجری قمری توسط باقرخان سعدالسلطنه و به هزینه میرزاعلی اصغر خان عطابیک ساخته شد.
آب‌انباری در جلوخان مسجد قرار دارد که به‌عنوان آب‌انبار مسجد جامع قزوین شناخته می‌شود. طبق کتیبه موجود، ساخت این بنا مربوط به سلطنت شاه سلیمان صفوی است و شامل مخزنی بزرگ و دیوارهایی ضخیم می‌شود که با 37 پله به عمق زمین می‌رود. در حال حاضر این آب‌انبار قدیمی‌ترین آب‌انبار شهر قزوین به حساب می‌آید که در سال 1377 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
یک آب‌خوری در حیاط این مسجد وجود دارد که بین حوض و ایوان شرقی بنا قرار گرفته است. این آب‌خوری با 10 پله به قنات خمارتاش می‌رسد، آب این قنات از دل آب‌خوری می‌گذرد، به جنوب شهر می‌رود و بیرون دروازه امامزاده حسین (ع) نمایان می‌شود.
در میان رواق‌های جنوبی مسجد دو صفه قرار دارد که یکی از آن‌ها به نام طاق هارونی یا گنبد هارونی معروف است؛ طاقی که به دهلیز ورودی شرقی وصل می‌شود. به گفته مورخان این طاق، قدیمی‌ترین بخش مسجد از جامع قزوین است که به فرمان هارون الرشید بنا شد. در ساختمان هارونی مصالحی چون خشت خام بزرگ، گل‌ولای به کار رفته است.
ایوان شمالی از بناهای متعلق به دوره شاه طهماسب صفوی محسوب می‌شود که مرمت‌های زیادی به خود دیده است. روزگاری در میان دو مناره زیبا و کاشی‌کاری این ایوان، ماذنه بزرگی وجود داشت که حالا برچیده شده است.
ایوان غربی روبه‌روی ایوان شرقی قرار دارد و در دو طرف آن، دو راهروی شمالی و جنوبی در زمان شاه سلیمان صفوی ساخته شده است. این ایوان در گذشته تزییناتی زیبا و کاشی‌کاری رنگارنگی داشت که اثری از آن‌ها وجود ندارد.
از جزییات ایوان شرقی و تاریخچه آن اطلاعات روشنی در دست نیست؛ اما باقرخان سعدالسلطنه، فرماندار وقت قزوین به دستور و هزینه میرزا علی اصغرخان عطابیک در سال‌های 1312-1313 هجری قمری این ایوان را از نو بنا کرد که ساخت آن تا به امروز نیمه‌کاره باقی مانده است.
مقصوره خمارتاشی یا طاق جعفری در پشت ایوان جنوبی واقع شده و از بخشهای باقی‌مانده از دوره سلجوقی است که به دست امیرخمارتاش در دوره ملک شاه سلجوقی ساخته شد. مقصوره به دیواره یا مکانی بسته در دور محراب مسجد گفته می‌شود. این مقصوره مربعی‌شکل، طاق‌‌نماهایی در اطراف دارد و در قسمت جنوبی آن محرابی مرمری با کاشی‌های رنگارنگ و منبری سنگی دیده می‌شود.
از آنجا که پیدا کردن اکثر بناهای تاریخی از طریق چهارراه ولیعصر (عج) قزوین بسیار آسان است، پس سایر اکثر آدرس‌ها با استفاده از این مسیر به شما آدرس مسجد جامع را خواهیم داد. شما می‌توانید با پیدا کردن این چهارراه، مسیر خود را مستقیم ادامه بدهید و سپس بلوار آیت‌الله طالقانی را رد کرده و به سمت چهارراه آزادی یا همان سبزه‌میدان بروید، حالا باید این میدان را سمت چپ پیچیده و همان مسیر را مستقیم طی کنید. سمت چپتان خیابان پیغمبرییه خواهد بود که باید در مسیرتان از کنار بنای قدیمی هتل گراند قزوین رد شوید که در این صورت تا اینجا راه را کاملا درست طی کرده‌اید. پس از آن به خیابان سپه یا همان خیابان شهدا خواهید رسید که با طی کردن همان مسیر در سمت راست خود متوجه مسجد جامع قزوین خواهید شد.
شهر قزوین بهشت کسانیست که به آثار باستانی و بناهای تاریخی علاقه بسیار زیادی دارند. اما جالب است بدانید که خیابان سپه به عنوان اولین خیابان ایران، محلیست که می‌توانید در آنجا اکثر بناهای قدیمی و ناب را پیدا کنید. یعنی با کمی قدم زدن در آن مسیر قادر خواهید بود از آب‌انبارهای بسیار قدیمی و جذاب، خانه‌های تاریخی و قدیمی، مساجد کهن و ... دیدن کنید. در واقع پس از ظهور اسلام در بسیاری از کشورها تغییرات بسیار زیادی در فرهنگ، آداب و رسوم و حتی سبک و نوع معماری آن ممالک ایجاد شد. با مشاهده مساجد و سبک معماری بناهای بسیار کهن و قدیمی می‌توان به این اصل پی برد. مسجد جامع قزوین نیز نشانگر معماری بی‌نظیر اسلامی بوده و بسیاری از کسانی که علاقه زیادی به معماری ،مطالعات تاریخی و باستان‌شناسی دارند از آن دیدن کرده و محو تماشایش می‌شوند.
