همه چیز درباره قالی بیجار (گروس) 

فرش بیجار از دیرباز به دلیل استحکام و تراکم بالا دارای شهرت جهانی بوده است. این فرش در دوره ی قاجار دوباره احیا وشروع به شکوفایی نمود. در این دوره با ورود فرشهای ایران به بازار اروپا واعمال سلیقه ی اروپائیان، طرح ونقش فرش ایران دچار تغیر و تحولاتی اساسی شد که بیجار نیز از این قاعده مستثنا نبود.

با ورود طرح های جدید، نقوش بافته های بیجار به دو دسته ی بومی و غیربومی تقسیم شد نقوش بومی همان نقوش قدیمی و اصیل با منشأ ایرانی هستند ونقوش جدید نقوشی اقتباسی از پارچه ها، جعبه های شکلات و...بودند که در فرشهای بیجار مورد استفاده قرار گرفتند. این طرحها گاهی به صورت مجزا وگاهی در ترکیب با نقوش بومی نیز به کاررفته اند.
در این تحقیق با تکیه بر مطالعات کتابخانه ای انواع نقوش بومی و غیر بومی در فرش بیجار در دوره ی قاجار مورد مطالعه قرار گرفته و همچنین منشأ و مفاهیم کلی این نقوش نیز مورد بررسی و تجزیه و تحلیل واقع شده است.

پیشینه بیجار و فرش آن

مطابق نوشته های مورخان بیجار مرکز منطقه ای به نام گروس بوده و از طایفه ای به همین نام که ازکردهای چادرنشین بوده اند ، گرفته شده است . بیجاردرقرن 15 روستایی بیش نبوده و زرین کمر نام داشته که گفته می شود متعلق به شاه اسماعیل بوده است (صوراسرافیل،1386،79). درقرن 18 ساکنان آن تا اندازه ای متمکن و توانستند مالک زمین وخانه ی خود گردند که بعد از آن بیجار آزاد و تبدیل به یک شهر شد. این شهر طی جنگ جهانی اول بسیار آسیب دید و هیچ گاه نتوانست آن طورکه باید پیشرفت کند.
این شهرتا تهران 474 کیلومتر فاصله دارد از شمال و شمال شرقی به زنجان، از جنوب به شهرهای قروه و همدان و از مغرب به سنندج منتهی می شود.
کردستان از دیرباز به عنوان مرکزی برای ادیان کهن ایرانی شناخته شده و دراین سرزمین ،آیین هایی وجود دارد گواه براینکه که کردها چه پیش از اسلام و چه دوره ی اسلامی با سایراقوام ایرانی از حیث آیینی مشترک بوده اند پیش از اسلام هم آیین مردم کردستان با دین رسمی ایران همسان بوده است. امروزه دین رسمی این مردمان اسلام است و ساکنان بیجار نیز از این قضیه مستثنا نیستند آنها نیزمسلمان بوده و اکثرأ اهل تسنن ومابقی اهل تشیع هستند.
مردم کردستان به زبان کردی سخن می گویند. زبان کردی یکی از قدیمی ترین زبانهای ایرانی است که تحقیقات گسترده ای درباره ی آن انجام گرفته است دیاکونوف معتقد است زبان کردی یکی از شاخه های زبان مادی است که بقایای آن درگویش، تاتی، تالشی، آذری، گیلانی، طبری، اورامی وغیره محفوظ مانده است(دیاکونوف،1378،58-60).
زبان مردما ن بیجار نیز کردی است اما به دلیل داشتن امرا و حکمای ترک در قرون گذشته عده ای ازساکنان بیجار به زبان ترکی تکلم کرده و ما بقی به زبان کردی صحبت می کنند.
این شهر کوچک به دلیل داشتن قالی و قالیچه های نفیس و محکم از دیرباز دارای شهرت جهانی بوده است. به احتمال زیاد در اواخر سلطنت ناصرالدین شاه همزمان با رشد قالیبافی ایران و حضور شرکت های خارجی قالیبافی دراین شهر نیز رو به گسترش گذارد. البته قبل از این تاریخ در زمان حکمرانی دوتن از امرا وفرماندهان قاجاری به نام حسینعلی خان گروسی امیر نظام و علیرضا خان گروسی که برحسب تصادف افرادی با فرهنگ و فضیلت بودند قالیبافی اگرچه معدود ولی در سطح عالی از لحاظ بافت و رنگ جریان داشته است. در سالهای بین دو جنگ جهانی به ندرت قالی دراین منطقه بافته می شد، لکن در اواسط قرن بیستم این صنعت به تدریج احیا شد.

مواد اولیه فرش بیجار

مواد اولیه استفاده شده در فرش بیجار پشم محلی بیجار است. پشم مصرف شده معمولا از پشم های منطقه است. اخیرا برای چله به جای پشم از نخ پنبه استفاده می شود. به طور بسیار محدود در فرش های قدیمی از ابریشم استفاده شده است.

رنگ و لعاب فرش گروس

ترکیب چشم نواز رنگ های قالی گروس از مهمترین ویژگی های آن است. ترکیب پشم درخشان و رنگ های مسحور کننده معمولاً فرشی با تن رنگی اشباع ایجاد می کند که طرح های خیال انگیز و خلاقانه فرش را مانند جواهر می درخشاند. تضاد جسورانه ای که در رنگ بندی قالی گروس به کار رفته است زیبایی آن را دوچندان می کند.

رنگ های شاد و تند مانند قرمز و چهره ای (اصطلاح محلی برای صورتی پر رنگ) ، صورتی ، مشکی ، پوست پیازی ، سفید ، حنایی و انواع سبز ها در فرش گروس در زمینه ای از رنگ های سرمه ای و قرمز اغلب در بافت فرش گروس به کار می رود. رنگ های انرژی بخش و درجه یک که توسط هنرمندان در بافت قالی استفاده می شود نشان از طبیعت رنگارنگ و زیبای کردستان دارد. تعداد رنگ های فرش بیجار از ۲۷ رنگ تجاوز نکرده و رنگ های قرمز ، سفید و سرمه ای بیش از رنگ های دیگر در آن به کار می رود.

شیرازه بافت فرش گروس

تار و پود بافته شده در قالی گروس از جنس پشم و پنبه است و گره ترکی در آن به کار می رود. شیرازه فرش گروس از نوع شیرازه پیچی سر خود فرش است که اغلب هم رنگ فرش است. بیشتر فرش های گروس امروزی بین ۳۰ تا ۳۵ رج دارند اما در نمونه های قدیمی ۱۵ ، ۲۵ و ۴۰ هم دیده می شود. بافت قالی گروس در گذشته ۵ پود داشته و سنگین و سفت بود اما اکنون دارای ۲ پود در بافت است. دار های قالی قدیمی گاهی موجب ناصاف شدن قالی گروس می شدند که امروزه با وجود دار های فلزی و گردان این مشکل رفع شده است.

طرح و نقش فرش گروس

لچک وترنج، قابی، ماهی درهم، گل فرنگ و اسلیمی از انواع طرح های فرش بیجار است. انواع نقوش اسلیمی، ماهی درهم، لچک وترنج، میناخانی، مستوفی، مران، حلوایی، حیوان دار، بته، دسته گلی، گل میرزاعلی، گل وکیلی و گل سرخی، و خرچنگی در فرش های بیجار دیده می شود. انواع مختلف لچک وترنج های هندسی به صورت کف ساده در قالی های قدیم بیجار نیز بسیار دیده شده است. طرح سمنبر خانم و طرح اسلیمی دهن اژدر از طرح های معروف قالی قدیم بیجار است.

نقش های مشهور قالی گروس

از معروفترین نقشه هایی که در این قالی اصیل به چشم می آید می توان به این موارد اشاره کرد :

• طرح های شکارگاه مانند شکارگاه دورنما و ترنج دار.
• نقشه های تصویری مانند لیلی و مجنون ، داستان های اسطوره ای و طرح های مینیاتوری.
• گل فرنگ که تجسمی از شکوفه های نخل هندی یا باغ های انگلیسی است و در فرش های قدیمی دیده می شود. در فرش گروس گل فرنگ مستوفی ، طره دار ، لچک ترنج دار ، دسته گل و گل فرنگ و اسلیمی (پیچی) به کار می رود.
• درختی مانند بید و مجنون ، گل و بلبل ، دورنما ، گلدانی و ترمه.
• ماهی درهم از جمله : ماهی بیجار ، سنه ، افشار ، میرک ، زبیده ، حسن تیمور ، سگ ماهی ، زنبوری ، ماهی ریز.
• شاه عباسی مانند افشان ، لچک ترنج دار و کف ساده.
• طرح های هندسی مانند سمن بر خانم ، اسلیمی شکسته ، خاتم شیرازی.
• اسلیمی مانند گل فرنگ ، هندسی یا سرداری و دهن اژدری.
• طرح خرچنگی.
• دارو گل مانند : ربعی دار و گل و مستوفی دار و گل.
• طرح های ذهنی مانند حیوانات تخیلی ، گیاهان ، اشیا و انسان.

ابعاد رایج فرش گروس

قالی بیجار ابعادی کوچک تا بزرگ دارد. قالی ها از ابعاد ۱.۵*۱ متر به بالا بافته می شوند و فرش گروس با بافت ظریف و چشم نواز در ابعاد بزرگ تر مانند ۳*۲ متر و ۳*۴ متر بافته می شود. البته بافت فرش های بزرگ تر از ۱۲ متر مربع نیز در شهر بیجار رواج دارد اما تعداد و محبوبیت آن ها کمتر است. در گذشته روستاییان به سفارش خان ها ، قالی بیجار را در ابعاد بزرگ تر مانند ۳۲ متر مربع تولید می کردند اما به طور کلی فرش با ابعاد بسیار بزرگ خیلی کم توسط روستاییان بافته می شد.

روش و شیوه بافت فرش گروس

قالی های بیجار با گره متقارن بافته شده اند. به طور معمول قالی قدیمی بیجار دارای سه پود از پشم ضخیم است که با استفاده از ابزارهای خاص فلزی یا یک شانه آهنی سنگین در میان رج ها قرار می گیرد و بافت انجام می شود. امروزه قالی های بیجار همگی از نوع دو پود است. فراوانی ردیف پودها موجب می شود که قالی های بیجار، شکل ظاهری و سختی متمایزی داشته باشند و به قالی آهنی معروف شوند. این قالی ها در ابعاد مختلفی بافته می شوند، از پشتی های کوچک و قالی های ذرع و نیم گرفته تا کناره ها و قالی های بزرگ.

نحوه رنگرزی فرش گروس

در قالی گروس از رنگ طبیعی پشم ، مانند خاکستری روشن ، سیاه و شکری ، بدون رنگرزی استفاده می شد. همچنین رنگ های گیاهی در بافت این قالی به کار می رفت و رنگرزی به شکل محلی و خانگی توسط هنرمندان قالی باف صورت می گرفت. البته افراد دوره گرد هم رنگرزی کرده و رنگ های مختلفی به وجود می آوردند اما برای تولید رنگ سبز و آبی ، نخ ها را به شهر بیجار می فرستادند تا «آبی کار» این دو رنگ را ایجاد کند. امروزه اما با وجود منابع رنگرزی گیاهی در روستاها و زمین های اطراف ، اغلب از رنگ های شیمیایی استفاده می شود و به دلیل هزینه بالا رنگرزی گیاهی ، متاسفانه باید گفت این امر تقریباً اجتناب ناپذیر است.

کیفیت فرش گروس

فرش بیجار به علت سادگی ، ظرافت و زیبایی منحصر به فرد شهرتی جهانی داشته و طرفداران زیادی دارد. فرش گروس به دلیل داشتن بافتی مستحکم برای استفاده روزانه از نظر کیفیت و دوام از بهترین فرش های شرقی است. فرش هایی که امروزه در کارگاه های فرش بافی مدرن بیجار بافته می شوند نیز اصالت و کیفیت در طرح و ساختار را حفظ کرده اند. قالی های رنگین و چشم نواز بیجار هنوز هم زینت بخش نمایشگاه های فرش هستند. خالی از لطف نیست بدانید پرز های فرش گروس بلند یا متوسط است. در فرش های نفیس قدیمی و ارزشمند پرز کوتاه تر رویه چینی شده و در نتیجه نقشه فرش جلوه بیشتر نمایان می کند.

فرش گروس تزئینی

فرش گروس که بافتی ظریف و بسیار هنرمندانه دارد ، به شکل تابلو فرش و فرش های کوچک تزئینی نیز در بازار موجود است که بسیار چشم نواز و دلنشین هستند. نقوش و طرح های خیال برانگیز ، دریایی از رنگ های چشم نواز ، بافت ظریف و مواد اولیه مرغوب باعث می شود فرش های تزئینی کوچک و تابلو فرش های گروس زیبایی خیره کننده ای داشته باشند. این صنایع دستی تزئینی برای کلکسیونر ها و علاقه مندان هنر فرش بافی گزینه ای ارزشمند محسوب می شود.

فرش بیجار و سنندج چه شباهت ها و تفاوت هایی دارند؟

فرش بیجار و سنندج دارای تفاوت ها و شباهت هایی اند. چنانچه سیسیل ادواردز درباره فرش های قدیمی بیجار می گوید: «هنگام برآورد و ارزش یابی قالی در دنیا، قالی بیجار مقام خاصی را حایز است. مانند قالی سنه، بافت و جنس منحصر به فردی دارد که در ایران و سایر کشورهای جهان نظیر آن را نمی توان یافت. نیز مانند قالی سنه دست نخورده باقی مانده و تحت نفوذ تزیین کنندگان خارجی قرار نگرفته است. بافت و رنگ و طرح آن با وجود خاص بودن و… مملو از ویژگی هایی است که به قالی بافان این ناحیه تعلق دارد.»

همچنین جواد یساولی بعداز اشاره به اینکه تولیدات ناحیه قالی بافی بیجار مشتمل بر شهر بیجار و روستاهای اطراف آن، به تولیدات همسایه اش سنه شباهت فراوان دارد، می گوید: «بافت فشرده و ضخیم و زمخت محصولاتی را عرضه می دارد که برای سال ها دوام آن را تضمین می کند. این فشردگی و زمختی را بایستی تا حدی مدیون پودی دانست که بر خلاف تولیدات سنه، به صورت دوتایی استفاده می شود. طرح قالی بیجار شباهت به قالی سنه دارد؛ اما رنگ های قالی بیجار تقریبا همیشه تیره اند. رنگ های روشن تر نیز به کار برده می شود؛ اما رنگ تیره یکی از وجوه متمایز قالی بیجار از تمام قالیچه های فرقان، سنه، ساروق و محال است که با طرح هراتی بافته می شوند.»