نگاهی به جاذبه های تخت جمشید در شیراز ! 

تاریخچه تخت جمشید

زمان آغاز ساخت بناهای تخت جمشید به سال 518 پیش از میلاد یعنی در حدود بیش از 2500 سال پیش باز می‌گردد. داریوش اول که سومین پادشاه هخامنشیان بود، دستور به ساخت کاخی عظیم در کوه‌های اطراف مرودشت داد؛ اما مراحل ساخت عمارت‌ها و مجسمه‌های تخت جمشید زمان زیادی به طول انجامید و در دوره پادشاهان بعدی نیز ادامه داشت.

هرکدام از کاخ‌های موجود در محوطه تخت جمشید در زمان یکی از پادشاهان هخامنشی ساخته شده است. شکوه و زیبایی بناهای تخت جمشید امروزه نیز باعث شگفتی طراحان و مهندسان می‌شود؛ تا جایی که ساخت چنین مجموعه‌ای عظیم را در زمان حال حاضر و با وجود امکانات گسترده ساده نمی دانند. با توجه به کتیبه‌های باقی مانده از هخامنشیان در مکان‌های مختلف، هدف داریوش از ساخت این بنا را می‌توان به جا گذاشتن نمادی از ایران باستان مترقی دانست.

برای برپا کردن کاخ‌ها و عمارت‌ها، تا چندین سال کارگران مشغول به کندن کوه‌ها و هموار سازی سطوح کوهپایه‌ای بودند. اصلی‌ترین ماده در ساخت بنای کاخ‌ها سنگ بود که از انواع آن‌ها با مقاومت‌های مختلف استفاده می‌شد. تراشیدن سنگ‌ها و صیقلی کردن آن‌ها در قطعات بزرگ و حمل آن‌ها به ارتفاع از جالب توجه‌ترین بخش‌های ساخت کاخ‌ها است که توجه مهندسان، معماران و طراحان امروزی را جلب می‌کند.

ساخت کاخ‌ها و ساختمان‌های مجموعه تخت جمشید از زمان حکومت داریوش اول آغاز شد و تا پایان دوران حکومت هخامنشیان ادامه داشت

ساخت و تکمیل کاخ‌های تخت جمشید تا اواخر حکومت هخامنشیان همچنان ادامه داشته است؛ اما بخش‌های زیادی از این بناها در زمان داریوش اول، خشایارشاه و اردشیر اول ساخته و تزئین شدند. کاخ‌های مجلل تخت جمشید تا سالیان دراز محل سکونت پادشاهان هخامنشی بود و تا امروز نیز از برجسته‌ترین و ماندگارترین اسناد تاریخی ایران باستان به شمار می‌روند.

انتخاب کوه‌های اطراف مرودشت نیز توسط داریوش اول، با توجه به موقعیت مکانی کوه نسبت به طلوع و غروب خورشید، جلگه‌های سرسبز در محیط اطراف آن و قرار گرفتن این منطقه در مسیر راه شاهی، بسیار هوشمندانه بوده است.

در سال‌های اخیر به‌دلیل آسیب‌های زیادی که به بناهای تخت جمشید وارد شده بود، بارها این محوطه را مرمت کرده‌اند. در سال‌ 1309 بازسازی تخت جمشید زیر نظر گروه باستان شناسی آمریکایی قرار داشت که طی عملیات خاک‌برداری، کتیبه‌ خشایارشاه کشف شد و به این ترتیب توانستند کاخ ملکه خشایارشاه را شناسایی کنند. چند سال بعد و توسط گروهی آلمانی در سال 1314 کار بازسازی بخشی از کتیبه‌ها و استحکام بنای کاخ‌ها و ستون‌های کاخ آپادانا انجام شد.

روند بازسازی تا سال 1319 ادامه پیدا کرد که منجر به کشف آثار و کتیبه‌های بسیاری از این منطقه شد. بخش زیادی از این آثار در موزه تخت جمشید قرار دارند و از تعدادی از آثار کشف شده در موزه ملی ایران نگهداری می‌شود؛ اما متاسفانه آثار زیادی نیز از کشور خارج شده‌اند و در موزه‌ها و کتابخانه‌های اروپا و آمریکا قرار گرفته‌اند. در سال‌های اخیر تدبیرهایی برای حفاظت بیشتر از محوطه تخت جمشید و آثار باستانی موجود در آن اندیشیده‌اند و بازسازی بخش‌های مختلف آن هم‌چنان ادامه دارد.

قدمت تخت جمشید

قدمت بناهای تخت جمشید از 2500 سال فراتر می‌رود. در نقاطی از ایران آثار تاریخی به جا مانده از ایلامیان و حکومت‌های اولیه در ایران باستان کشف شده‌ است؛ اما تخت جمشید را با توجه به عظمت و شکوه بالایی که دارد، می‌توان برجسته‌ترین اثر تاریخی از دوران باستان در ایران دانست.

شهرت تخت جمشید جهانی است و در بسیاری از موزه‌های معروف جهان از نمونه‌ آثار کشف شده در تخت جمشید نگهداری می‌شود. گرچه تخت جمشید در کشور ایران قرار دارد، به‌لحاظ ظرفیت‌های برجسته تاریخی و دارا بودن نشانه‌هایی از قدیمی‌ترین تمدن‌های تاریخی، گنجینه‌ای عظیم برای تمام مردم دنیا به شمار می‌رود. ازاین‌رو، نام تخت جمشید به‌عنوان دومین اثر تاریخی و فرهنگی در ایران، در سال 1979 میلادی در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.

چه کسانی تخت جمشید را اتش زد؟

بین کتاب‌های تاریخ و بازگویی که درمورد سرگذشت تخت جمشید می‌شود، یک نام همیشه ثابت است، اسکندر مقدونی. به نظر من هرکس که نامش خیلی سرزبان‌ها میفتد همیشه مقصر اتفاق‌ها نیست خیلی از مواقع باید دنبال سرنخ‌هایی گشت که به همراه آن فرد باعث بروز اتفاقی شده‌اند.

داستان اسکندر و تخت جمشید هم همین است. درباره آتش زدن پایتخت ایران در زمان هخامنشی بعد از تصرف نمی‌توان رفتار خشایارشاه بعد از تصرف شهرهای یونان را مقصر ندانست. یا نمی‌توان به نقش همراهان اسنکدر اشاره نکرد، زیرا آنطور که در تاریخ یاد می‌شود اسکند خود عاشق فرهنگ و شرایط ایران بوده است.

با اینحال چند اسم و موقعیت تاریخی است که می‌توان به‌عنوان کسانی که تخت جمشید را آتش زدند از آن‌ها یاد کرد. البته ذکر این نکته هم خالی از لطف نیست که خیلی از مورخان معتقدند آتشسوزی بر اثر یک تصادف بوده به هرحال این‌ها نظریه‌های تاریخی است و اغلب سندی بر برتری یکی بر دیگریشان نیست.

نفر اول خود اسکندر است، زیرا هرچه باشد دستور این تخریب را خودش داده است. فرد دیگر تاسیس معشوقه یا زن همراه اسکندر بوده که در تاریخ از او با عنوان کسی که اصرار بر آتش‌سوزی داشته یاد می‌شود. یکی از وقایع که احتمال می‌دهند زمینه‌ساز دستور آتش بوده آزادی یونانی‌هایی است که به دست ایرانی‌ها مثله شده اند تا فرار نکنند.

ذکر این نکته خالی از لطف نیست که هر اتفاقی باعث تخریب تخت جمشید شده واقعا اهمیتی ندارد. مهم آثار و دست نوشته‌هایی بوده که بعد از آتش سوزی همه نیست شده اند تا ما از حقایق یکی از مهمترین دوران تاریخ ایران ارزشمند دور شویم.

تخت جمشید قبل از ویرانی

تخت جمشید قبل از ویرانی میزبان کاخ‌ها و عمارت‌های کوچک و بزرگی بود که هرکدام برای انجام کاری خاص طراحی شده بودند. در منابع تاریخی حتی آمده که طی آن دوران، برای هر فصلی اقاتگاهی مخصوص وجود داشته و تخت جمشید، اقامتگاه بهاری پادشاهان هخامنشی بوده است.

در دوران حکومت هخامنشیان، پادشاهان بسیاری بر تخت فرمانروایی تخت جمشید تکیه زدند. دوره فرمانروایی داریوش کبیر، 36 سال طول کشید. پس از آن نیز افراد دیگری از جمله خشایارشا، اردشیر یکم، داریوش دوم، اردشیر دوم، اردشیر سوم و داریوش سوم فرمانروای پارسه بودند.

طی سال‌های 499 تا 449 پیش از میلاد مسیح، جنگ سختی میان ایرانی‌ها و یونانی‌ها شکل گرفت. سرانجام، در سال 330 پیش از میلاد، اسکندر مقدونی با لشکرکشی به مرودشت و به آتش کشیدن تخت جمشید، به حکومت پرآوازه هخامنشیان پایان داد.

روایت‌های متعددی در مورد علت حمله اسکندر به مرودشت وجود دارد. برخی می‌گویند او این کار را به خاطر شکستن غرور ایرانی‌ها انجام داد زیرا فرمان حمله به کشور یونان از پرسپولیس یا همان پارسه صادر شده بود. بعدها روایت دیگری نقل شد که در آن، به آتش کشیده شدن تخت جمشید به معشوقه او نسبت داده می‌شد.

معماری تخت جمشید

نخستین بنای این شهر بر روی سکویی سنگی در نزدیکی کوه رحمت بنا شده است. این قصر شاهی شامل چهار قسمت مهم کاخ های رسمی و تشریفاتی، سراهای نشیمن و کاخ های کوچک اختصاصی، خزانه شاهی و دژ حفاظتی است. در جنوب و شمال این سکو دو دره وجود داشته. در سمت غرب، جنوب غربی و شمال غربی نیز شهر پارسه شکل گرفته است. جنس خانه ها از خشت خام بود و به همین دلیل در برابر آتش سوزی اسکندر دوام نیاوردند و طعمه آتش شدند. معماران، هنرمندان و متخصصان از ملل مختلف برای ساخت این بنای عظیم انتخاب شده بودند که از میان آنها می توان به آشوریان، مصریان، بابلیان، لودیان، ایونیان، هندوان، سکاها و ... اشاره کرد. در ساخت این بنای زیبا اصولی به کار رفته است؛ مانند استفاده از نسبت طلایی که یکی از اصول شگفت انگیز در معماری تخت جمشید است. نسبت طلایی در واقع نسبت ارتفاع سردرها به عرض آنها و نسبت ارتفاع ستون ها به فاصله بین دو ستون گفته می شود. نسبت طلایی نسبت مهمی در هندسه محسوب می شود و استفاده از آن در Persepolis نشان دهنده هنر ایرانیان باستان در معماری است. استفاده از سرب نیز در این مجموعه برای افزایش مقاومت بنا بوده است؛ به طوری که به دلیل وجود سرب در میان ستون ها در زلزله مقاومت خود را از دست نداده اند. شاید در نگاه اول گمان کنید که سازه ها به صورت یکپارچه ساخته شده اند؛ اما در حقیقت تکه تکه هستند و این تکه ها بر روی یکدیگر قرار داده شده اند. دو تکه ستون با سرب مذاب به هم وصل شده اند و همین عامل مقاومت ستون ها به شمار می رود. در ساخت این بنای باشکوه تزییناتی نیز به کار رفته است؛ نقوش زیادی در دیوار و ستون های تخت جمشید دیده می شوند که توجه همگان را به سوی خود جلب می کنند. این نقش ها فقط برای زیباسازی رسم نشده اند، بلکه ویژگی های مردم را در گذشته نیز نشان می دهند. حجاری هایی از تصویر سران اقوام، سر ستون های افسانه ای و ... برای همگان جذاب به نظر می آید. حتی نقوش برجسته کاخ های تخت جمشید جزو با اهمیت ترین آثار باستانی محسوب می شوند، زیرا علاوه بر کندن و ایجاد نقش معماران به این قسمت ها زینت نیز بخشیده اند، مانند چسباندن فلزهای گرانبها به صورت رویه تاج، گوشوار، گردنبند یا کنده کاری هایی برای تزیینات اصلی لباس، تاج و کلاه با سوزن، در نهایت نیز استفاده از رنگ برای زیباسازی نقوش بوده است.

مساحت کلی تخت جمشید چقدر است؟

به‌جرئت می‌توان از تخت جمشید به‌عنوان یکی از بزرگترین عمارت‌های تاریخی دنیا یاد کرد. محیطی عظیم که زمین‌هایش مسطح شده سنگ‌ها روی زمین قرار گرفته و ساختمان‌های مختلفی روی آن ساختند. آنچه قابل مشاهده است مساحت تمام ساختمان‌ها و محیط تخت جمشید را چیزی حدود 4 هکتار نشان می‌دهد، یعنی حدود 125000 متر مربع.

بخش های مختلف تخت جمشید

تخت جمشید شامل بخش ها و کاخ های متعددی است. معرفی بخش های مختلف تخت جمشید را از گوشه شمال غربی مجموعه آغاز می کنیم:
در ابتدا، یک ورودی بزرگ با 111 پله پیش روی شما خواهد بود که با بالا رفتن از این پله ها به کاخ دروازه ملل خواهید رسید. سپس از حیاط آپادانا رد شده، کاخ های آپادانا، تچر و هدیش را خواهید دید. در این هنگام باید به سمت شمال شرقی ادامه دهید تا کاخ سه دروازه، حرمسرا یا موزه، دروازه نیمه تمام را تماشا کنید. در ادامه از تپه شرقی بالا رفته و آرامگاه های اردشیر دوم و سوم را تماشا کنید. در نهایت از راه خیابان رژه در شمال مجموعه دوباره به مدخل بزرگ باز گردید.

پله های ورودی

راه ورودی به شهر پارسه، پلکان های قرینه در شمال غربی مجموعه است. این پله ها در ارتفاعی حدودا 10 سانتی متری از سطح زمین قرار دارند، همچنین در امتداد اضلاع کوتاه تر 63 پله را خواهید دید که در نهایت به پاگردی وسیع می رسد. پس از پاگرد باید چرخشی 180 درجه انجام دهید و به 48 پله برسید که به ارتفاع حدود 12 متری از سطح زمین می رسد. در حالت کلی، 111 پله باید طی کنید که طول و عرض و ارتفاعشان با همدیگر متفاوت هستند. جنس این پله ها از سنگ های آهکی بوده و اندازه های نامنظم و بزرگی دارند. به طوری که از هر تخته سنگ چهار یا پنج پله ایجاد شده است و آنها بدون ملات بر روی یکدیگر چیده شده و با بست های مستطیل شکل به هم پیوند داده شده اند. این قسمت از مجموعه در دوره خشایارشا ساخته شده است. خیلی از پله ها به مرور زمان ساییده و شکسته شده اند ولی در دهه 50 خورشیدی توسط متخصصان ایتالیایی و ایرانی مرمت شده اند. نکات جالبی در مورد پله های این مجموعه وجود دارد که آن نیز ارتفاع کم پله هاست. دلیل کوتاه بودن پله ها به خاطر آسیب نرسیدن به میهمانان در هنگام بالا رفتن بوده است، زیرا با لباس های فاخر و بلند در این محل حاضر می شدند. کناره پله ها نیز جان پناهی وجود دارد که دارای کنگره های چهارپله ای هستند. این کنگره ها بلندی‌ های سر دیوار، حصار، قلعه و دیوارها هستند که ساختاری پله پله ای دارند و در اغلب ساختمان‌ های باستانی ایران دیده می شوند. در این قسمت از تخت جمشید هر کنگره 64 سانتی متر بلندی دارد و در برخی قسمت های آن فرورفتگی یا طاقچه ای مستطیل شکل به چشم می خورد.

در فرعی

ورودی دیگری به تخت جمشید به جز پله ها، در کوچکی است که در شمال غربی صفه قرار دارد. در این قسمت، کوهپایه و صفه به هم چسبیده اند و بدون بالا رفتن از پله می توانید به صفه برسید. در قسمت جنوبی در فرعی، سه تخته سنگ لبه دار روی زمین وجود دارد که نشان دهنده بقایای دروازه هستند. در کنار در فرعی، گودی همراه با سنگ هایی قرار دارند که نشان دهنده آتشدان و باقی مانده یک معبد هستند.

دروازه ملل

در قسمت بالایی پلکان ورودی، جلوخان کوچکی وجود دارد که امروزه نیز می توانید آثار آن را ببینید. در شرق جلوخان، پلکان ورودی کاخ کوچکی به نام دروازه ملل یا دروازه کشورها قرار دارد. این کاخ محل عبوری به کاخ آپادانا محسوب می شود، به همین دلیل به این قسمت کاخ انتظار یا کاخ دالان انتظار می گویند. دروازه همه ملل متعلق به دوره خشایارشا است و شامل تالاری با دیوارهای خشتی، سه درگاه بزرگ و چهار ستون بلند برای نگه داشتن سقف است. کاخ دروازه ملل یک ورودی اصلی و دو خروجی داشته‌ که امروزه بقایای آن ها دیده می شوند. بر دروازه ها نیز طرح مردان بالدار (فروهر) و طرح دو گاو سنگی با سر انسانی به چشم می خورد و بالای این دروازه‌ ها شش کتیبه میخی وجود دارند. دروازه جنوبی این کاخ رو به کاخ آپادانا یا کاخ بزرگ باز می شود.

کاخ آپادانا

کاخ آپادانا یا کاخ بار داریوش یکی از عالی ترین و باشکوه ترین قسمت این مجموعه است؛ این کاخ به دستور داریوش بزرگ بنا شده است و برای برگزاری جشن‌ های نوروزی و میزبانی از نمایندگان کشورهای مختلف اختصاص داشته است. برای وارد شدن به این کاخ باید از دو پلکان استفاده کنید که یکی در سمت شمال و دیگری در شرق قرار دارند. بر روی دیوار این پلکان ها نیز نقوش و کتیبه های با شکوهی به چشم می خورند. کاخ آپادانا شامل قسمت های زیر است: حیاطی به شکل حرف L که تخت سنگی حوض مانند در این حیاط وجود دارد ولی کاربرد این قسمت مبهم است، همچنین راه آب های زیرزمینی در این قسمت دیده می شوند. پلکان ها شامل نقش های زیبا و چشم نوازی هستند که هرکدامشان معنایی دارند، مانند تصاویری از نمایندگان کشورهای مختلف به همراه هدایایی در دستشان. ایوان غربی با 14 متر ارتفاع از سطح دشت قرار دارد. ایوان شمالی که با یک پلکان دوطرفه به حیاط می رسد و جزو شاهکارهای دوره هخامنشی محسوب می شود. ایوان شرقی بااهمیت ترین بخش بنا است که نقش های زیبا و باشکوهی دارد و ستون های این ایوان دارای سرستون هایی به شکل شیر هستند. برج های چهارگانه به شکل مربع و چند طبقه در چهارطرف بنا به چشم می خورند. تالار مرکزی آپادانا نیز سقفی با ارتفاع بیش از 20 متر دارد و به طور بی سابقه در تاریخ هنر ایران شهرت دارد؛ این تالار به حدی بزرگ است که ظرفیت 10 هزار مهمان را داشته و ستون های این تالار دارای حجاری گاو دو سر و گل و بوته هستند. محوطه جنوبی در جنوب تالار مرکزی قرار دارد و اتاق های دراز و انبار مانندی در این قسمت وجود دارند. مهتابی های جلویی و عقبی که نقش هایی از سرو، نخل، شیرگاو شکن دیده می شوند و نمادی از اسطوره های متفاوت هستند. در نهایت در قسمت جنوب غربی کاخ آپادنا پلکانی وجود دارد که به کاخ تچر می رسد.

کاخ تچر

یکی از نخستین بناهای ساخته شده در تخت جمشید به کاخ داریوش یا تچر معروف است که در جنوب غربی آپادانا و رو به آفتاب ساخته شده است. این بنا شامل سنگ های خاکستری رنگ و صیقل داده شده است. به همین جهت به این کاخ آینه خانه نیز گفته می شود. کاخ تچر بر روی سکویی با ارتفاع 3 متری از کف ساخته شده است و با طرح مستطیلی شکل خود شامل یک تالار مرکزی با سه ردیف 4 تایی ستون و اتاق های کوچک است. دو اتاق مربع شکل در قسمت شمالی دارد که هر یک 4 ستون همراه با اتاق های باریک و بلند هستند. یک ایوان 8 ستونی در جنوب این کاخ به دو اتاق جانبی راه دارند. یک پلکان دو طرفه در جنوب ساختمان تعبیه شده است و بر روی این پله ها نقش افرادی حجاری کرده اند که خوراکی و ظرف آشپرخانه در دست دارند. کتیبه ها و نقش و نگارهایی در این قسمت قابل مشاهده است که اطلاعات خاصی از زمان هخامنشی تا دوران قاجار در اختیارتان قرار می دهند و به همین دلیل از آن به عنوان موزه خط یاد می شود. حیاط جنوبی این قسمت نیز شامل نقوشی مانند سربازان، گاوها و خدمه هستند.

کاخ ه یا H

این کاخ تقریبا بنایی نیمه ویران شده است که دو پلکان با نقوش زیبا دارد. در نقوش این پله ها دو گروه 16 نفره از نیزه داران پارسی به چشم می خورند که در مقابل یکدیگر ایستاده اند. اردشیر سوم این پلکان منقوش را به کاخ ج افزود اما در طی سال ها از محل قبلی خود کنده شد و به این محل آورده شد. همچنین در این پلکان ها نقش سی گروه هدیه آور دیده می شود.

کاخ ج یا G

در جنوب کاخ آپادانا و شرق کاخ تچر و شمال کاخ خشایارشا بقایایی به چشم می خورند که دارای دیوارهایی از خشت خام هستند و این کاخ به کاخ ج شهرت دارد. برخی از باستان شناسان معتقدند که این قسمت به دلیل بلند بودن نسبت به سایر بخش های Persepolis به عنوان پرستشگاه بوده است. پلکان منقوش به تصاویر سربازان و خدمه حامل ظروف و خوراکی از این محل کنده شده و به جنوب حیاط کاخ تچر برده شده اند. در این قسمت سکه هایی مربوط به اردشیر بابکان کشف شده است که نشان دهنده باارزش بودن این بنا در زمان ساسانیان بوده است.

کاخ د یا D

در شرق کاخ خشایارشا محوطه روبازی وجود دارد که شامل چند قطعه شکسته از زیر ستون، قلمه و سنگ کنده کاری شده است و این قسمت کاخ د نام دارد و در زیر این محوطه نیز دیوارهایی موازی از جنس خشت خام دیده می شود که فضای میانی شان از خاک و خرده سنگ پر شده است.

حرمسرا یا کاخ ملکه

حرمسرا کاخی به شکل L و دو شاخه مستطیلی شکل است. یک شاخه از این بنا در قسمت غرب قرار دارد که به قسمت غربی حرمسرا معروف است و شاخه دیگر نیز در شرق کاخ د قرار دارد و به عنوان موزه تخت جمشید و ساختمان اداری از آن استفاده می شود. کاخ ملکه دیوارهای ضخیمی دارد و ورودی این کاخ از سمت شمال غربی است، یعنی به این قسمت فقط اهل کاخ می توانستند وارد شوند و هیچ غریبه ای اجازه ورود نداشته است. این مجموعه شامل دو راهروی بلند موازی است که شامل تالار چهارستونی و یک یا دو اتاق جانبی است.

موزه تخت جمشید

موزه تخت جمشید یکی از مهمترین موزه های ایران است و شامل یک ایوان، دو گالری و یک تالار است. آثار بی نظیری را در این موزه می توانید تماشا کنید، مانند مهره‌ های زرد، سیاه و قهوه ای دوره هخامنشی در اندازه‌ های مختلف، گل نوشته های تخت جمشید، چشم و گوش گاو سنگی، پنجه و سر شیر از جنس سنگ لاجورد، خنجر، شمشیر، سرنیزه، پیکان، ظروف، گلدان و هاون سنگی، بخشی از پرده های سوخته تخت جمشید، کتیبه حرم خشایارشا همراه با ترجمه فارسی و انگلیسی، زینت آلات طلا و نقره و .... این موزه زیبا از سال 1381 به روی عموم باز شده است. توجه داشته باشید که بازدید از موزه تخت جمشید در طی سال متفاوت است و در شش ماهه اول سال از ساعت 9 صبح تا 7 عصر و در شش ماهه دوم سال از 8 صبح تا 5 عصر دایر است.