نقش رستم مجموعه‌ای باستانی در زنگی‌آباد واقع در شمال شهرستان مرودشت استان فارس ایران است که در فاصلهٔ 6 کیلومتری از تخت جمشید قرار دارد. این محوطهٔ باستانی یادمان‌هایی از ایلامیان، هخامنشیان و ساسانیان را در خود جای داده‌است و از حدود سال 1200 پیش از میلاد تا 625 میلادی همواره مورد توجه بوده‌است زیرا آرامگاه چهار تن از شاهنشاهان هخامنشی، نقش برجسته‌های پرشماری از وقایع مهم دوران ساسانیان، بنای کعبه زرتشت و نقش‌برجستهٔ ویران شده‌ای از دوران ایلامیان در این مکان قرار دارند و در دورهٔ ساسانی، محوطهٔ نقش رستم از نظر دینی و ملی نیز اهمیت بسیار داشته‌است.در گذشته، نام این مکان سه‌گنبدان یا دوگنبدان بوده‌است که در میان مردم منطقه، به نام‌های کوه حاجی‌آباد،کوه استخر یا کوه نِفِشت نیز خوانده میشد و احتمالاً نام نقش رستم پس از آنکه ایرانیان میان رستم، پهلوان شاهنامه و سنگ نگاره‌های شاهان ساسانی ارتباط برقرار کردند به این مکان داده شد.
کهن‌ترین نقش موجود در نقش رستم مربوط به دورهٔ ایلام است که نقش دو ایزد و ایزدبانو و شاه و ملکه را به تصویر کشیده بود اما سپس در دورهٔ ساسانی، بهرام دوم بخش‌هایی از آن را پاک کرد و نقش خود و درباریانش را به جای آن تراشید. کعبه زرتشت بنای سنگی و بُرج مانند موجود در این محوطه است که به احتمال بسیار در دورهٔ هخامنشی ساخته شده بود و کاربرد آن تاکنون مشخص نشده‌است؛ بر سه گوشهٔ این بنا دو کتیبه از شاپور یکم و کرتیر نوشته شده‌است که از نظر تاریخی ارزش بسیاری دارند. چهار آرامگاه دخمه‌ای در سینهٔ کوه رحمت کنده شده‌اند که متعلق به داریوش بزرگ، خشایارشا، اردشیر یکم و داریوش دوم هستند که همهٔ آنها از ویژگی‌های یکسانی برخوردارند.
از میان پادشاهان ساسانی اردشیر بابکان نخستین کسی است که در این محوطه، سنگ نگاره‌ای تراشید. وی در حال دریافت حلقه قدرت از دست اهورامزدا به نقش کشیده شده‌است. پس از وی نیز شاهان ساسانی صحنه‌های تاجگذاری‌شان یا شرح نبردها و افتخاراتشان را بر سینهٔ کوه نقش کردند. اینکه اردشیر و پسرش شاپور یکم نقش‌برجسته‌هایی را در کنار نقش برجسته‌های همتایان هخامنشی خود در نقش رستم تراشیدند، احتمالاً نشان از راهبردی فرهنگی و سیاسی در پیروی از گذشته داشته‌است.
نقش رستم محوطه‌ای باستانی است که شامل تخته سنگی عظیم با یادگارهای تاریخی از سه دوره تاریخی ایلامیان، هخامنشیان و ساسانیان می‌شود. کنکاش‌های باستان‌شناسی در صخره نقش رستم اطلاعات قابل توجهی از این سه دوره تاریخی ایران باستان و تمدن کهن ایرانی ارائه می‌کند.
جاذبه‌های تاریخی برجسته در نقش رستم شامل آرامگاه‌های تاریخی، کتیبه‌ها و سنگ نوشته‌های باستانی و نگاره‌های ایران باستان می‌شود. از برجسته‌ترین دلایل شهرت این منطقه می‌توان به قرار گرفتن آرامگاه‌های پادشاهان هخامنشی اشاره کرد.
نقش رستم اولین بار در سال 1302 هجری شمسی، برابر با 1923 میلادی، توسط باستان‌شناس آلمانی کنکاش شد که در طی آن بقایایی از برج‌ها و قلعه‌های دوران ساسانی کشف شدند. پس از گذشت 13 سال از این تاریخ، در فاصله زمانی سه سال بعد کتیبه‌ها و سنگ‌نگاره‌های نقش رستم نیز از میان صخره‌ها و سنگ‌ها به دست آمدند. آب‌انباری در ضلع غربی نقش رستم و باقی مانده سایر کاخ‌ها و بناها، در طول کاوش‌های بعدی به‌ترتیب کشف شدند.
حسین کوه به راحتی از سکوی تخت جمشید قابل مشاهده است، کوهی که به شکل سه تپه یا صخره بزرگ روی زمین جا خوش کرده است. حسین کوه با نام‌های دیگری از جمله کوه حاجی آباد، کوه استخر یا کوه نِفِشت (به معنی کوه نبشته‌دار) نیز شاخته می‌شود. به خاطر ساختار سه تپه‌ای، این کوه در دوران پیشین با نام «سه گنبدان»شناخته میشد. روی هرکدام از این سه تپه، دژ و باروئی به نام‌های استخر، دژ شکسته و دژ اشکنون قرار داشته است.
کتِ زیاس، مورخ یونانی، در بخشی از نوشته‌های خود عنوان کرده است «کالبد پادشاهان ایران را به پارس برده، در کوه دو گنبدان بدرون آرامگاه می‌گذارند.» البته منظور از دو گنبندان همان حسین کوه است که یا در آن زمان فقط دو تا از صخره‌ها مورد استفاده بوده و یا نام را به اشتباه عنوان کرده است.
در این محوطه، آثار باستانی ارزشمندی مثل سنگ‌تراشی‌های مربوط به دوران ساسانیان و آرامگاه‌های درون کوه یا گوردخمه‌های متعلق به دوران هخامنشی قرار دارد. در دوران اسلامی حجاری‌های روی سنگ را به جمشید و پادشاهان کیانی نسبت دادند، سپس با توجه به اینکه جنگ و پیروزی پهلوانان ایرانی مثل رستم زبانزد خاص و عام بود، نقش‌ونگارهای مورد بحث را به شخصیت رستم پهلوان نسبت دادند و پس آن این اثر باستانی با نام نقش رستم شناخته شد.
منطقه باستانی نقش رستم از جاهای دیدنی مرودشت است و در حدود 10 کیلومتری شمال پرسپولیس یا تخت جمشید در استان فارس قرار دارد. نقش رستم فاصله کوتاهی نیز با نقش رجب دارد و تنها با طی سه کیلومتر می‌توانید از نقش رستم به نقش رجب برسید. منطقه نقش رستم در استان فارس به بخش‌های جنوبی کشور نزدیک است و برای تردد به آن از نواحی شمال، شمال شرقی و شمال غربی کشور باید مسیری طولانی را طی کنید.
با توجه به قرار گرفتن نقش رستم در منطقه‌ای خشک و بیابانی، بهترین زمان سفر به نقش رستم، اوایل پاییز، اواخر زمستان و اوایل بهار است. روزهای بارانی و برفی نیز برای بازدید از این منطقه مناسب نیست؛ زیرا به‌دلیل وجود مسیر خاکی پیاده روی، ممکن است دچار مشکل شوید.
فاصله تهران تا نقش رستم در حدود 850 کیلومتر است. برای رفتن به نقش رستم شیراز از تهران باید در مسیر خروجی جنوب تهران به اتوبان خلیج فارس وارد شوید. با گذشتن از استان‌های قم و اصفهان در این مسیر به استان فارس خواهید رسید. در طول این مسافت از شهرهای قم، کاشان، نطنز، اصفهان و آباده خواهید گذشت. پس از رسیدن به پاسارگاد، مسیرتان را به‌سمت سعادت شهر ادامه دهید. از سمت غرب سعادت شهر، در بزرگراه مرودشت-سعادت شهر تا خروجی روستاهای شول و زنگی آباد حرکت کنید. این خروجی در سمت راست، از جاده سروئی شما را به نقش رستم می‌رساند. برای تردد به نقش رستم از شهرهای شمالی باید از تهران، شهرهای غربی از اصفهان، شهرهای جنوبی از شیراز و شهرهای شرق و شمال شرق از شهرهای کرمان و یزد عبور کنید. پس با توجه به محل سکونت‌تان، بهترین مسیر را انتخاب کنید.
فاصله شیراز تا نقش رستم در حدود 70 کیلومتر است. اگر از جنوب کشور به این منطقه می‌روید، از شهر شیراز در جهت شمال تا کمربندی مرودشت بروید و از جنوب بزرگراه مرودشت-سعادت شهر تا خروجی روستای شول ادامه دهید و سپس به چپ بپیچید تا به نقش رستم برسید. نقش رجب و تخت جمشید در سوی مخالف خروجی نقش رستم در بزرگراه مرودشت-سعادت شهر قرار گرفته‌اند. با توجه به نزدیکی این بناها به یکدیگر می‌توانید برای بازدید از آنها در یک روز برنامه‌ریزی کنید؛ اما به خاطر داشته باشید برای این کار باید پس از اقامت شبانه در یکی از شهرهای اطراف این جاذبه‌ها، صبح زود برای بازدید راهی شوید. بازدید از منطقه تخت جمشید و نقش رستم می‌تواند با توجه به علاقه‌مندی شما تا چند ساعت هم طول بکشد.
آدرس نقش رستم: استان فارس، شمال شهرستان مرو دشت، روستای زنگی آباد
زمان بازدید: در پاییز و زمستان از ساعت 8 تا 17:30 و در بهار و تابستان 8 تا 18:30
هزینه بلیط: هر نفر 3000 تومان برای گردشگران داخلی و 20000 تومان برای گردشگران خارجی
دلیل نام‌گذاری منطقه نقش رستم به این نام را بر اساس افسانه‌ای قدیمی می‌دانند. بر اساس این افسانه، این منطقه محل رویارویی رستم و اسفندیار بوده و رستم، قهرمان افسانه‌ای شاهنامه در این منطقه توانسته اسفندیار را شکست دهد.
کوه نقش رستم قدمت باستانی دارد و در نقش برجسته‌های آن تصویر پادشاهان هخامنشی و ساسانی و یادگارهای تاریخی از این دو دوره به چشم می‌خورد؛ اما در میان نقش برجسته‌های موجود بر صخره‌های نقش رستم، تصویر افرادی نیز وجود دارد که هویت آنها معلوم نیست.
در میان این اشخاص تصویر فردی با هیبت پهلوانی و کلاه نوک تیز دیده می‌شود. برخلاف سایر تصاویر که هیبت و لباس آنها هویت قومی‌شان را مشخص می‌کند، این شخص ظاهر شبیه به هیچ‌کدام از اقوام را ندارد. در بعضی منابع، این تصویر را متعلق به رستم شاهنامه می‌دانند. با اینکه هیچ دلیل روشنی مبنی بر درستی این نظریه وجود ندارد، نام این منطقه را بر اساس این موضع نقش رستم گذاشته‌اند و این نام از دوران قدیم سینه به سینه منتقل شده و بر آن مانده است.
به‌طورکلی نقش و آثار باستانی که در نقش رستم مشاهده می‌کنید از دو طریق می‌توان بررسی کرد؛ اول بر اساس سلسله تاریخ ساخته شدن هرکدام و دوم با توجه به موقعیت مکان قرارگیری آنها. شرایط برای بازدیدکننده و گردشگری که تخصصی در مسائل باستان‌شناسی ندارد، فرق می‌کند و احتمالا ترجیح می‌دهد از زمان ورود به محوطه تا خروج از آن، به ترتیب درباره هرکدام از آثار باستانی اطلاعات کسب کند اما با توجه به اینکه مطالب این مقاله برگرفته از کتاب «شرح مصور نقش رستم پارس» است، ترجیح دادم مطابق شیوه نگارش کتاب، این آثار را بر اساس سلسله تاریخ ساختشان به شما معرفی کنم تا وابستگی و تکامل هرکدام به خوبی نشان داده شود.
با اینکه نقش رجب در گذر از راه تخت جمشید به نقش رستم واقع شده ولی اول به نقش رستم می پردازیم، جایی که نگاره هایی تماشایی از دوران باستان به ایران امروزی راه پیدا کرده اند. اینجا در روزگاران قدیم با اسامی دیگری مثل کوه حاجی آباد، دوگنبدان یا اسطخر یا حتی کوه نِفِشت بین مردم معروف بوده ولی بعدها با نام نقش رستم شناخته شده است. نقش رستم متشکل از کعبه زرتشت، 4 گوردخمه و 8 نقش برجسته است که به 8 واقعه تاریخی دلالت دارند.
گوردخمه ها: در مجموعه باستانی نقش رستم 4 گوردخمه یا مقبره وجود دارد که از همان چندصدمتری توجه تان را جلب خواهند کرد. این جا آرامگاه 4 شاه هخامنشی است که در دوره های پیش از میلاد مسیح می زیستند. آرامگاه داریوش بزرگ و اردشیر اول در وسط کوه و آرامگاه خشایار شاه و داریوش دوم هم در 2 طرف این 2 آرامگاه قرار دارند. داخل این گوردخمه ها کنده کاری شده اند و دارای اتاقک هایی هستند که تعدادی قبر در آن ها وجود دارد و احتمال می رود این قبور متعلق به خانواده شاهان هخامنشی باشد.
نقش اول (کتیبه ناتمام): اولین نقشی که می بینید در واقع فضای 10 در 5 متری است که حجاری نشده و احتمالا فرصت اتمام آن پیش نیامده است اما کتیبه ای 20 سطری در مرکز آن حکاکی شده که به زبان فارسی است. با اینکه احتمالا این فضا برای حجاری حوادث تاریخی اواخر دوره ساسانی آماده شده بوده ولی این کتیبه‌ای که می بینید، جدید است و اهمیت تاریخی ندارد.
نقش دوم (تاجگذاری نرسی): دومین نقشی که باید برای دیدن آن تا می توانید سرتان را بالا بگیرید و به عمق عظمتش پی ببرید، تاجگذاری نرسی (294-304 میلادی) پسر شاپور اول ساسانی و فرمانروای ارمنستان است که با حمله به ایران صاحب تاج و تخت شد و در این نقش، حلقه شهریاری را از آناهیتا، خدای آب تحویل می گیرد.
نقش سوم (پیروزی بهرام دوم): به نقش دیگری از نقش رستم می رسید که در 2 صحنه و بالای هم حجاری شده اند، در یکی از این صحنه ها بهرام دوم سوار بر اسب به سوی دشمن می تازد و در پشت سرش سوار دیگری درفش به دست دیده می شود، سربازی رومی هم به زمین افتاده و زیر اسب بهرام مانده است.
نقش چهارم (پیروزی شاپور اول): نقش چهارم از نقش رستم، مجلل ترین نقش دوران ساسانی بوده و روایتگر واقعه‌ای تاریخی است. در این نقش صحنه پیروزی شاپور اول بر امپراتور رومی والرین (239 تا 270 میلادی) به تصویر کشیده شده است. در زمان شاپور یکم 3 امپراتور روم به ایران حمله کردند که سومی والرین بود و با 70 هزار سرباز و سناتور به دست ایرانی ها اسیر شد. توصیف این پیروزی در کتیبه دیوار کعبه زرتشتِ همین مجموعه آمده است.
نقش پنجم (پیروزی هرمز دوم) : اگر نگاهی به زیر مقبره اردشیر اول در نقش رستم بیاندازید 2 نقش می بینید که چیز زیادی از نقش بالایی نمانده و گفته می شود متعلق به آذر نرسه است ولی نقش پایینی صحنه پیروزی نوه شاپور اول ساسانی یعنی هرمز دوم را به نمایش می گذارد.
نقش ششم: نقش ششم روبروی کعبه زرتشت و زیر مقبره داریوش دوم واقع شده که طول آن 7.6 متر و ارتفاع آن 3 متر است. در این نقش رستم، یک شاهِ سوار بر اسبی را می بینید که هویت آن دقیقا مشخص نیست ولی برخی ها از روی تاجش او را شاپور دوم می دانند.
نقش هفتم (بهرام دوم و خانواده اش): قدیمی ترین نقش رستم مربوط به دوره عیلامی است ولی بعدها بهرام دوم ساسانی قسمتی از آن را محو کرد و نقش خود و درباریان و خانواده اش را جایگزین آن کرد. به هر حال قسمت هایی از نقش اول هنوز باقی مانده که تصویر 2 ایزد و ایزدبانو و شاه و ملکه با لباس های چین دار را نشان می دهد.
نقش هشتم (تاجگذاری اردشیر بابکان): به نقش آخر از نقش رستم می رسیم، نقشی که از بنیانگذار دولت ساسانی و اهورامزدا که هر 2 بر اسبی سوارند. این نقش صحنه تاجگذاری اردشیر اول و دریافت اورنگ شاهی از دست اهورامزدا است. زیر اسب اردشیر پیکر آخرین پادشاه اشکانی و زیر اسب اهورامزدا پیکر اهریمن افتاده است و روی سینه اسب های آنان کتیبه هایی به زبان یونانی، پهلوی اشکانی و ساسانی نوشته شده است.
شیراز، شهر تاریخی دیدنی هاست، از تخت جمشید گرفته تا پاسارگاد، سعدیه و حافظیه وغیره و غیره که اگر بخواهیم همه ی آنها را نام ببریم، باید یک لیست بلند بالا از آن ارائه بدهیم. یکی از آثار باستانی نقش رستم است. نقش رستم در کوه حاجی آباد و در 5 کیلومتری تخت جمشید قرار گرفته است و یکی از مهم ترین جاذبه های گردشگری ایران محسوب می شود که سهم بالایی در جذب گردشگر داخلی و خارجی دارد.
