نحوه پرورش و نگهداری چلغوز 

پرورش گیاه چلغوز

چلغوز از نوعی کاج که بومی هیمالیا، پاکستان و افغانستان است به دست می آید و به جز قیمت بالایش، پروتئین، فیبر، آنتی اکسیدان، پتاسیم، ویتامین E، چربی و انرژی بالایی هم دارد. شاید نام چلغوز از نظر برخی افراد جامعه معنی و مفهوم خوبی نداشته باشد و عده ای آن را ناسزا بدانند، اما اشتباه نکنید. چلغوز فحش نیست! بلکه دانه ای آجیلی و سودمند است که مغزآن شبیه به تخمه آفتابگردان بوده و طعمی مشابه بادام و پسته دارد. مشهدی ها این دانه را بخوبی می شناسند و از طرفداران پر و پا قرص آن هستند.اگر سفری به قسمت های مختلف استان خراسان داشته باشید حتما از شمال تا جنوب و از شرق تا غرب این استان، چلغوز را در مغازه ها و فروشگاه های خشکبار بارها خواهید دید.دانه ای قهوه ای رنگ که وقتی آن را در پوسته چوبی اش می بینی به یاد هسته خرما می افتی. این دانه را وقتی بو می دهند با صوت خاصی سر باز می کند و دانه چلغوز از آن خارج می شود. در واقع چلغوز، میوه نوعی صنوبر بزرگ با برگ های سوزنی کوتاه و ضخیم بوده که بومی پاکستان، افغانستان و شمال شرق ایران از جمله شیروان است. در قدیم شیرازی ها و اراکی ها چلغوز خور قهاری بودند، اما امروزه در شمال بخصوص گیلان و در سراسر مشهد مصرف آن متداول شده است؛ چلغوز، دانه ای پرچرب و سرشار از اسیدهای آمینه ضروری و اسیدهای چرب غیراشباع مفید است. روغن آن همچون روغن زیتون از افزایش کلسترول بد خون جلوگیری کرده و سرخرگ ها را از آسیب حفظ می کند و از حملات قلبی می کاهد.

کاشت چلغوز:

چلغوز در شرایط محیطی آفتابی با خاک های زهکش دار رشد می کند. این گیاه در طی 10 سال اولیه ، تا ارتفاع 7 فوت و پهنای 4 فوت رشد می کند. این درخت از ارتفاع 25 متر با تاجی عمیق ، وسیع و طویل برخوردار است. پوست درخت به صورت ورقه ورقه و چروک خورده است بطوری که با کندن این پوسته ها لایه ای به رنگ سبز متمایل به خاکستری روشن ظاهر می شود. نهال چلغوز محیط سایه و به دور از آفتاب را دوست ندارد. بذر کاج چلغوز قابلیت رشد در خاک های شنی، لوم و رسی را دارد، اما خاک زهکشی شده را بیشتر می پسندد و خاک های باتلاقی یعنی شرایط عدم برخورداری از زهکشی را دوست ندارد.نهال های کاشته شده تحمل خشکی را دارند. کشاورزانی که در گذشته زعفران می کاشتند اما اکنون به جای زعفران، هندوانه می کارند، چلغوز گزینه مناسب تری به جای زعفران برای کاشت است. زیرا در زمین هایی که زعفران کاشته می شد هم از نظر آب و هوا و هم از نظر ph خاک، شرایط بهتری برای کاشت و پرورش چلغوز وجود دارد. این خشکبار مفید در مناطق گرم و خشک بهره وری بیشتری دارد.رشد این نوع بذر در خاکی با PH خنثی نه اسیدی مطلوب تر است. بهتر است بذر چلغوز را در گلدان به صورت تکی کاشت و در زیر شاسی ها یا چارچوب های سرد به خصوص در اواخر زمستان نگهداری کرد. یک دور کوتاه مدت طی 6 هفته در دمای 4 درجه سانتیگراد و هوای زمستانی به جوانه زنه زدن بذر چلغوز کمک می کند.

پرورش نهال

کاشت چلغوز در روش پرورش نهال باید توجه داشت که نهال چلغوز به دلیل داشتن ریشه ای بسیار کم پشت و متراکم باید به محض فراهم شدن یک شرایط اقلیمی به محیط دائمی و طبیعی منتقل شود و به مدت ۱ تا ۲ سال از آن به خوبی مراقبت گردد. نهال ها را در دوره نوجوانی به ارتفاع ۳۰ تا ۹۰ سانتی متر می رسند غرس می کنند اما این میزان در زمانی که نهال ۵ تا ۱۰ سانتی متر ارتفاع دارد بهتر است. نهال های بزرگ یه سختی استقرار پیدا می کنند و با شرایط محیط خود را وفق می دهند پس بهتر است از جابه جایی آن ها بپرهیزیم. درخت چلغوز به دلیل داشتن ریشه دهی های گسترده در برابر بادهای شدید بسیار مقاوم است.

شرایط کاشت چلغوز

این گیاه در شرایط محیطی آفتابی با خاک های زهکش دار رشد می کند و در طی 10 سال اولیه رشد به ارتفاع 7 فوت و پهنای 4 فوت می رسد. این درخت از ارتفاع 25-10 متر و تاج عمیق ، وسیع و طویل برخوردار است. شاخه دهی آن بصورت قائم است امّا در جنگل های متراکم حائز تاج باریک و کم عمق خواهد بود. پوست درخت بحالت ورقه ورقه و چروک خورده است بطوریکه با کندن این پوسته ها لایه ای به رنگ سبز متمایل به خاکستری روشن نظیر کاج "p . bungeana" هویدا می گردد.

نهال چلغوز تحمل وضعیت سایه را ندارند و در شرایط خاک های خشک و مرطوب به رشد بهتری دست می یابند گواینکه متحمل به خشکی هستند. نهال ها در شرایط بسترهای شنی یا لوم- سنگریزه ای حائز نور کافی و زهکشی مناسب بخوبی رشد می کنند. آنها خاک های باتلاقی یعنی شرایط عدم برخورداری از زهکشی را نمی پسندند. اینگونه کاج ها در اراضی رسی نیز رشد می یابند. نهال های استقراریافته نسبت به خشکی متحمل هستند .به کشاورزانی که زعفران می کاشتند اما اکنون در زمین های زراعی آنها به جای زعفران هندوانه کشت می شود چلغوز می تواند جایگزین مناسبی برای کشت زعفران باشد. چون در جاهایی که زعفران کشت می شود هم از نظر آب و هوا و هم از نظر ph خاک می توان چلغوز را کاشت و بهره برداری مناسب داشت.این خشکبار تقریبا در همه جای ایران می تواند کشت شود اما در مناطق گرم و خشک از بهره وری بهتری برخوردار خواهد بود.

عملیات حفاظت و نگهداری:

در افغانستان ایستگاه هایی جهت حمایت از بذرهای کاج چلغوز تاسیس شده است و بسیاری از محدوده های رشد آن ها را بعنوان مناطق حفاظت شده، تعیین کرده اند. اما بیشتر اراضی جنگلی کاج چلغوز که در داخل مناطق حفاظتی و یا خارج از آنها قرار دارند، و در معرض تنزل حاصلخیزی و فرسایش ناشی از :قطع درختان برای تأمین سوخت و الوار، چرای مفرط ، تبدیل به اراضی کشاورزی و می باشند.امروزه ضرورت دارد که برنامه های مشخصی برای احیاء جنگل ها در راستای استفاده پایدار از درختان کاج چلغوز بکار گرفته شوند تا این درختان به مرور زمان با خطر کاهش جمعیت روبه رو نشوند.

نحوه برداشت چلغوز در افغانستان

در افغانستان درختان چلغوزه در پکتیا، کُنر، لغمان، نورستان و همچنان در کوه های نجراب به شکل جنگل های انبوه پیدا می شود. اگر درخت چلغوزه یک سال غوزه بگیرد، دو سال بعد غوزه های درخت، چلغوزه می گیرد. پوش چوبی غوزه های پخته شده، قدری باز بوده و غوزه های نا پخته، کاملا پوش بسته دارند. چلغوزه ها در داخل غوزه های خام آبگین و رقیق می باشند، اما به مرور زمان خود را سخت می کنند بعد به چلغوزه مبدل می شوند. برای جمع آوری چلغوزه در قدم اول چوب های دراز و منظم

را گرفته و در نوک آن چنگک های به مثل داس های کوچک را محکم می بندیم. بعد از آن توسط همان چوب ها غوزه ها را از درخت می کنیم و در اتاق های سایه رخ برای چند روز نگهداری می کیم بعدا چلغوزه ها را به زیر شعاع آفتاب هموار می کنیم.

با گذشت زمان غوزه ها خود به خود دهن خود را باز کرده و از میان غوزه ها چلغوزه بیرون می شود. درختان چلغوزه این جنگل غرس نشده، بلکه تماما خود رو بوده و به شکل طبیعی در این مناطق سبز شده اند.مزه چلغوزه ها خام با چلغوزه ها در بازار اند کاملا متفاوت اند. چلغوزه های خام را در منطقه تیمورشاهی شهر کابلر می بردند و چلغوزه ها در بین ریگ های داخل کرایی، روی آتش بریان می شوند.

خواص چلغوز

به دلیل کمک به کاهش تری گلیسرید خون یار مهربان کبد است و به جهت فیبر و چربی بالا کور کننده خوب اشتهاست. پتاسیم و منگنز آن به تعادل فشار خون کمک کرده و منیزیم این دانه از بی خوابی های شبانه می کاهد و دردهای عضلانی، خستگی مفرط، تنش و اضطراب را بر طرف می کند.

این میوه بالاترین میزان تراکم اسید اوریک را در میان مغزها دارد. این اسید که نوعی تک چربی اشباع شده است، به کبد کمک می کند تا تری گلیسیرید مضر را از بدن دفع کند.

* تک چربی اشباع شده در آن، خاصیت روغن زیتون را دارد و برای قلب مفید است. علاوه بر آن با کاهش دادن کلسترول و محافظت از رگ های خونی در مقابل آسیب دیدگی، مانع از بروز حمله قلبی می شود.

* آنتی اکسیدان موجود در آن سلول ها را از آسیب های رادیکال های آزاد محافظت می کند.

* منبع غنی آهن است که میزان گلبول های قرمز بدن را بالا می برد.

قلمه زنی و تکثیر:

قلمه زنی را باید از درختانی با عمر کمتر از 10 سال تهیه کرد. قلمه ها باید دارای ساقه های کوتاه و دسته ای از برگ های سوزنی باشند. برای ریشه زایی بهتر قلمه ها می توان جوانه های ساقه را چند هفته قبل از تهیه قلمه ها جدا کرد. رشد قلمه ها معمولا کمتر است.

نکاتی برای مصرف چلغوز :

اما لازم است بدانید این دانه طبع بسیار گرمی دارد و برای همه افرادی که مزاج خشک دارند همچون صفراوی ها و سوداوی ها مناسب نیست و مصرف آن فقط به مزاج های رطوبی همچون دموی بویژه بلغمی ها توصیه می شود.