نخستین اثر حقوقی مرگ، توقف هر نوع عمل حقوقی متوفی است. بدین معنا که از آن زمان هیچ شخصی نمی تواند به استناد وکالت از او اقدام حقوقی انجام دهد و به محض فوت، وکالتی که شخص به دیگری داده است فسخ می شود. با فوت هر شخص قائم مقام قانونی اش جانشین اقدامات حقوقی متوفی و ادامه دهنده کارها و اعمال و اقدامات الزامی نیمه تمام او می شود، دومین اثر حقوقی فوت انتقال دیون و دارایی متوفی به ورثه وکسانی است که به نفع آن ها وصیت شده است که موصی له یا موصی لهم و یا وصی و اوصیا نامیده می شوند.
مهدی کشاورزی، حقوقدان و وکیل پایه یک دادگستری با اشاره به قوانین ارث در قانون مدنی می گوید: «در جلد اول قانون مدنی که در سال ۱۳۰۷ به تصویب رسیده، درمواد ۸۶۱ به بعد درباره ارث و کم و کیف و چگونگی آن صحبت شده است. ورثه نیز اشخاصی هستند که قانون آن ها را به ترتیب تقدم به عنوان جانشینان متوفی نام برده است. وارث هر شخصی نیز بدون این که نیاز به ذکر نام آن ها از جانب کسی باشد، توسط قانون شناخته شده اند.» به گفته کشاورزی، تعداد ورثه هیچ شخصی نه قابل کم کردن و نه قابل افزایش است. یعنی این امکان وجود ندارد که شخصی بتواند حتی یک نفر از وراث قانونی خود را از ارث محروم کند یا سهم الارث او را افزایش یا کاهش دهد.
البته وصیت کردن به نفع بعضی ورثه یا انتقال مالی قبل از فوت به نام بعضی از وراث یا هر شخصی غیر از ورثه با آنچه که به عنوان اصل قانونی گفته شد، تعارض ندارد، منتها به صراحت و بطور مستقیم این امکان قانونی وجود ندارد که کسی بتواند از تعداد ورثه کم کند یا شخص یا اشخاصی را به تعداد ورثه اضافه کند.
ورثه چه کسانی هستند؟
وکیل کشاورزی با استناد به ماده ۸۶۲ قانون مدنی بیان می دارد: «وراث هر شخص در درجه نخست پدر و مادر، اولاد و اولاد اولاد هستند. زوج و زوجه نیز جزو وراث طبقه اول ذکر نشده اند، بلکه زوج و زوجه به شرح مواد ۹۱۳، ۹۲۷، ۹۳۸ و ۹۴۱ خارج از طبقات سه گانه ارث، سهم خود را از همدیگر می برند.» به گفته این حقوقدان تفاوت قرارنگرفتن زوجین در طبقات سه گانه ارث این است که درطبقات سه گانه، وجود هر طبقه قبلی مانع از ارث بردن طبقات دیگر می شود (طبق ماده ۸۶۳ قانون مدنی) به عنوان مثال با وجود فرزند یا والدین که جزو طبقه اول ارث هستند، طبقات دیگر مانند خواهر و برادر و عمو و عمه و خاله و دایی ارث نمی برند. بنابراین با وجود زوجین و نبود اولاد یا اولاد اولاد و والدین، برادر و خواهر از متوفی ارث می برند و وجود زوج یا زوجه مانع ارث بردن آن ها نمی شود.
طبق ماده ۸۶۹ قانون مدنی، قبل از تعلق ترکه به وراث و یا قبل از تقسیم ارث بین ورثه، دیونی که به عهده متوفی است باید از دارایی او کسر و پرداخت شود. کشاورزی در این باره می گوید: «این دیون عبارتند از: هزینه کفن میت (البته قانون آنچه را که در حداقل لازم دانسته بیان و تأکید کرده است. لیکن مطابق عرف جامعه فعلی ما کل هزینه هایی که برای متوفی از قبیل هزینه کفن و دفن، قبر و مراسم متعارف که اصولاً با رضایت و توافق ورثه انجام می شود، قابل کسر از دارایی متوفی است. همان طوری که اداره دارایی نیز بنا به عرف مبلغی را برای معافیت از مالیات بر ارث برای این گونه مراسم در نظر می گیرد.)
همچنین دیونی که به عین اموال متوفی تعلق دارد اعم از اموال منقول و غیر منقول متوفی که در رهن قرارگرفته باشد و نیز دیونی که متوفی به دیگران بدهکار است که می تواند شامل مهریه زوجه درصورت فوت زوج باشد، لازم است قبل از تقسیم ارث از ماترک کسر و به طلبکار یا طلبکاران پرداخت شود. در مرحله سوم هم اجرای وصیت متوفی طبق قانون وصیت قبل از تقسیم ارث لازم است.» وی در ادامه گفت: «پس از طی این مراحل، دارایی متوفی بطور رسمی متعلق به ورثه می شود که مطابق سهم الارث آن ها تقسیم پذیر است. درصورتی که بدهی متوفی بیش از دارایی او باشد، در این حالت دیون متوفی به نسبت سهم الارث به عهده ورثه خواهد بود و طلبکاران متوفی می توانند طلب خود را از ورثه و از اموال شخصی آن ها مطالبه و وصول کنند.»
زن و شوهر چگونه از یکدیگر ارث می برند؟
هر یک از زن و شوهر پس از فوت دیگری از او ارث می برد. رابطه توارث زن و شوهر به تبع برقراری رابطه زوجیت بین آن ها ایجاد می شود و با از میان رفتن رابطه زوجیت، رابطه توارث نیز منحل می شود. گذشته از دو وصف تبعی و قابل انحلال بودن، وراثت زن و شوهر دارای ویژگی های دیگری نیز است که برای شناخت سبب ارث ضروری است. مسعود غفاری راد کارشناس حقوقی، با اشاره به ماده ۸۶۴ قانون مدنی مبنی بر این که هر یک از زوجین که درحین فوت دیگری زنده باشد جزو اشخاصی است که به موجب سبب، ارث می برد، می گوید: «زن و شوهر در کنار سایر وراث از هر طبقه ای که باشند ارث می برند و هیچ یک از وراث نمی تواند مانع ارث بردن آن ها شود.
مطابق ماده ۹۴۰ قانون مدنی، زوجین که زوجیت شان دائمی بوده و ممنوع از ارث نباشند از یکدیگر ارث می برند که بر اساس این ماده، زن و شوهر زمانی از یکدیگر ارث می برند که بین آن ها رابطه زوجیت دائمی برقرار باشد یعنی درعقد دائم یکدیگر باشند. بنابراین درازدواج موقت، رابطه توارث بین زوجین برقرار نمی شود و زن و شوهر در این حالت به هیچ عنوان از یکدیگر ارث نمی برند.» همان گونه که ذکر شد، بنیان توارث بین زوجین، عقد نکاح است، بنابراین با انحلال عقد، سبب ارث نیز از بین می رود. این کارشناس حقوقی با اشاره به مواد ۹۰۰ و ۹۰۱ قانون مدنی چگونگی ارث بردن زن و شوهر را در سه حالت به شرح ذیل قابل بررسی دانست.
فوت زوج (شوهر):
با فوت شوهر، همسر وی در کنار سایر وراث از هر طبقه ای که باشد سهم می برد که برای آن دو حالت قابل تصور است:
- حالت نخست این که زوج دارای فرزند یا نوه باشد دراین صورت سهم زن یک هشتم ترکه است.
- حالت دوم این که شوهر دارای فرزند یا نوه نباشد که زوجه یک چهارم از اموال شوهر ارث می برد.
البته باید توجه داشت: «لازم نیست شوهر ازهمان زن، فرزند داشته باشد در صورتی که از سایر همسران نیز فرزند یا نوه داشته باشد، زن یک هشتم ارث می برد و مطابق با ماده ۹۴۲ قانون مدنی، در صورت تعدد زوجات ربع یا ثمن ترکه که تعلق به زوجه دارد بین همه آنان به صورت مساوی تقسیم می شود، یعنی چنانچه شوهر دارای چند همسر باشد سهم الارثی که طبق قانون تعیین می شود بین همه همسران بطور مساوی تقسیم می شود.» زن از اموال به جا مانده از شوهر به گونه ای که در ماده ۹۴۶ مقرر شده است ارث می برد، زوجه یک هشتم از عین اموال منقول و یک هشتم از قیمت اموال غیر منقول اعم ازعرصه و اعیان ارث می برد.
به گفته غفاری راد، چنانچه پس از فوت شوهر تنها وارث قانونی وی همسرش باشد در این صورت زن فقط یک چهارم از اموال به جا مانده از شوهر را به ارث می برد و بقیه اموال در اختیار حاکم شرع قرار می گیرد. طبق ماده ۹۴۹ قانون مدنی: در صورت نبودن هیچ وارث دیگری به غیر از زوج یا زوجه، شوهر تمام ترکه زن متوفای خود را می برد ولیکن زن فقط نصیب خود را و بقیه ترکه شوهر در حکم مال اشخاص بلاوارث و تابع ماده ۸۶۶ خواهد بود. کارشناس حقوقی در زمینه ازدواج با مرد بیمار و نحوه ارث بردن همسر از وی نیز به ماده ۹۴۵ قانون مدنی اشاره کرده و می گوید: «چنانچه مردی در حالت بیماری زنی را به عقد خود در آورد و به علت همان بیماری بمیرد، در صورتی که دخول صورت نگرفته باشد، زن از او ارث نمی برد ولی در صورتی که دخول صورت بگیرد و یا مرد بعد از صحت و فراغت ازآن بیماری بمیرد، زوجه ارث می برد.
فوت زوجه (زن):
به استناد بند ۱ ماده ۸۹۹ و بند ۱ ماده ۹۰۰ قانون مدنی «در صورت فوت زن، چنانچه دارای فرزند یا نوه باشد هر چند از شوهر دیگر، یک چهارم از کل اموال به جا مانده به شوهر وی ارث می رسد و چنانچه زن دارای فرزند یا نوه نباشد نصف اموال را شوهر ارث می برد و مابقی اموال بین بقیه وراث تقسیم می شود. چنانچه به جز شوهر وارث دیگری وجود نداشته باشد کل اموال به جا مانده از زن به او ارث می رسد که این موضوع در ماده ۹۴۹ قانون مدنی ذکر شده است.
بعد از طلاق:
به گفته این کارشناس دادگستری، اگر مرد، همسرش را به طلاق رجعی مطلقه کند و هر یک از آن ها قبل از اتمام زمان عده فوت کند، دیگری از او ارث می برد و اگر فوت بعد از پایان زمان عده باشد هیچ یک از دیگری ارث نمی برد و رابطه توارث منحل می شود. این موضوع در ماده ۹۴۳ قانون مدنی بیان شده است: «اگر شوهر زن خود را به طلاق رجعی مطلقه کند هر یک از آن ها که قبل از انقضاء عده بمیرد دیگری از او ارث می برد لیکن اگر فوت یکی از آن ها بعد از انقضاء عده بوده و یا طلاق بائن باشد از یکدیگر ارث نمی برند.»
غفاری راد با اشاره به چگونگی توارث در طلاق رجعی اظهار کرد: «با توجه به این که در طلاق رجعی امکان مراجعه زوج وجود دارد لذا قانونگذار رابطه زوجیت را در طول این مدت منقطع ندانسته است ولی در طلاق بائن به محض وقوع طلاق و به تبع انحلال رابطه زوجیت، رابطه توارث نیز از میان می رود و زوجین نمی توانند از یکدیگر ارث ببرند.» به گفته وی مطابق ماده ۹۴۴ قانون مدنی اگر شوهر در حال بیماری، همسرش را طلاق دهد (هر نوع طلاق) و طی مدت یک سال از تاریخ طلاق به علت همان بیماری فوت کند، زوجه از وی ارث خواهد برد به شرط آن که زن در این مدت ازدواج دیگری نکرده باشد. با توجه به اهمیت قوانین مربوط به ارث در کشور لزوم آگاهی از این قوانین برای تمامی مردم لازم و ضروری است.
