چاپ کلاقی
چاپ باتیک یا چاپ کلاقی به معنای چاپ مقاوم است و یا به عبارتی به معنای پوشاندن قسمت هایی از سطح پارچه , با ماده ای مقاوم که مانع از نفوذ رنگ به پارچه می شود و به این ترتیب نقوش زیبا بر روی پارچه شکل می گیرد.
طرح و نقوش در چاپ باتیک در هنر هر منطقه ای نشانگر آداب و رسوم فرهنگ دین و آئین آن منطقه می باشد.
پارچه های چاپ شده بسیار زیبا و خیال انگیز است و با همه سادگی که دارد نشانه ای از پایداری یک سنت , و یادگاری از پیشنیان ماست که شامل ساخته های هنر ایشان و پشتکار, بسیار ستایش برانگیزشان می باشد.
گذری کوتاه به هنر چاپ در قبل و بعد از اسلام
طبق اسناد و مدارک موجود , در حدود ۲۵۰۰-۱۵۰۰ ق م ابریشم از چین به ایران راه یافت. ابریشم تنها کالایی بود که صورت ترانزیت از ایران می گذشت و ایرانیان از عمده خریداران و فروشنده آن , به ممالک غرب بودند.در آغاز قرن ۷ م ابریشم بافی در ایران مورد تاکید است.
تاریخچه باتیک ایران
آنرا کلاغی یا کلاقی می خوانند درپاره های نقاط نیز « قنوز» که معادل آذری ابریشم است تلفظ می شود, و وجه تسمیه اش این است که چون در گذشته های دور معمولا قسمتهایی از پارچه را که قرار بود, رنگ آمیزی شود به اشکال خاصی گره زده یا می دوختند و سپس مبادرت به رنگرزی می کردند.
طبیعتا چون رنگ نمی توانست در قسمت های گره خورده یا دوخته شده نفوذ کند پس از پایان رنگرزی , قسمتهایی که دوخته یا گره زده شده به صورت نگاتیو در می آمد که رنگ را به خود نگرفته است.
و باز از آنجایی که معمولا از یک رنگ و بیشتر هم از رنگ سیاه استفاده میشد ، نقاط گره خورده یا دوخته شده , به صورت پرکلاغ تداعی گر می شد به همین جهت کلاغی گفته می شد.
در لغت نامه دهخدا آمده است کلاغی که چارقدی ابریشمین که زنان عشایر بر سر کنند ، قسمتی از روسری و جر آن، دستمال بزرگ ابریشمین که مردان بر کلاه و زنان کرد بر سر روی خود ببندند. باتیک در حال حاضر , علاوه بر ایران به صورت هنری ملی در بخشی از کشورهای جنوب و شرق آسیا نیز رواج دارد.معمولا صنعتگران از ابزار و ادوات متفاوت استفاده می کنند .معروف است که این هنر بیشتر در منطقه ای پرت, دور افتاده در جنوب تبریز که در گذشته های دور« اوشکایا » نامیده می شده بوده است.
چاپ باتیک در مازندران
گفتنی است که ساکنان کرانه مازندران از سده ۶ ق م با روش چاپ پارچه به وسیله هنری که امروزه, باتیک نامیده می شود آشنا بوده و به وسیله آن پارچه های ابریشمین را منقوش می کردند .
باتیک اسکو
مردمی که بر کرانه دریای خزر در سده ششم پیش از میلاد زندگی می کردند به ظاهر روش باتیک یا رنگ ناپذیر کردن منسوجات به روی پارچه های پشمی را به کار می بردند. بنا به گفته روستاییان اسکو، این هنر را مهاجران باکو که از هجوم روس های تزاری می گریختند به میان آنان آوردند. زنان عشایری ایران همیشه روسری های خوش رنگ معروف به (باتیک) را دوست داشته اند. این روسری ها در بازار شیراز در میان انبوهی از روسری های رنگارنگ مورد پسند قشقایی ها، روسری قشقایی نام دارد. در ترکمن صحرا نیز به همان اندازه محبوب است و روسری های ترکمنی خوانده می شود در مناطق دیگر نیز به نام محل خود منسوب هستند رنگرزان و با تیک کاران اسکو فرآورده های خود را برای مشتریان خاص و معین تهیه می کنند و نقش های آن بر حسب ذوق و سلیقه مشتریان عشایری و یا خریداران شهری یا بیگانه فرق می کند. اگر چه هنوز ابریشم مصنوعی را برای تهیه اجناس ارزان تر رنگ می کنند. ولی مشتریان قطعات طراحی شده را سفارش می دهند و معمولا رنگها و نقش های سنتی باندازه مطلوب برای لباس با مصرف خاصی که در نظر دارند را ترجیح می دهند.
کاربرد چاپ باتیک
موارد استفاده چاپ باتیک بسیار زیاد است و شامل انواع پرده ها – تابلوها – دیوار کوبها و لباسهای محلی , و حتی لباسهای هنری می باشد.
که متاسفانه به علت نبود امکانات لازم و شناخت کافی از این هنر – در دست نبودن و کم بودن آثار گذشتگان, وجود استادکاران اندک که تنها به صورت سنتی به انجام کار می پردازند باعث شده است این هنر, به خوبی شناخته نشوند و در میان عموم مردم رشته ای ناشناخته تلقی گردد,
و همین امر این هنر را روبه فراموشی کشانده در صورتی که باتیک هنری است که کاربرد های فراوانی , در زندگی دارد.
ویژگی های پارچه برای چاپ باتیک
پارچه های مناسب برای چاپ باتیک باید دارای دو ویژگی مهم باشد :
- رنگرزی آنها در درجه حرارتهای پایین یعنی ۳۰ تا ۴۰ درجه سانتی گراد امکان پذیر باشد.
در چاپ باتیک به دلیل استفاده از واکس بر روی پارچه، در هنگام رنگ آمیزی وقتی درجه حرارت حمام رنگرزی به ۵۰ درجه , سانتی گراد و بالاتر می رسد، واکس موجود روی پارچه جدا شده و سپس خراب شدن نقشهای ایجاد شده, روی پارچه میشود. از سالهای گذشته تاکنون از پارچه های پنبه ای و ابریشمی که در درجه حرارت های پایین نیز جذب رنگ مطلوبی دارند, برای چاپ باتیک استفاده شده است.
- پارچه باید تا حد امکان ظریف باشد.
ظرافت پارچه باید به حدی باشد که واکس باتیک امکان عبور از ضخامت پارچه و ظاهر شدن بر روی طرف دیگر آن را , داشته باشد. در صورت ضخیم بودن پارچه، واکس امکان عبور از درون آن را پیدا نکرده , و فقط یک طرف پارچه را می پوشانند. لذا در هنگام رنگرزی، رنگ از پشت پارچه به قسمتهای پوشیده شده از واکس نفوذ کرده و سبب از بین رفتن نقش ایجاد شده, روی آن می گردد. با توجه به دو ویژگی فوق میتوان گفت که پارچه های ابریشمی بهترین شرایط را, برای چاپ باتیک را دارا می باشند. امروزه در ایران و سایر کشورها از این نوع پارچه برای چاپ باتیک استفاده می شود.
مراحل چاپ کلاقه ای (باتیک)
- صمغ گیری ابریشم: قبل از چاپ، پارچه را رنگ پذیر می کنند. مقداری آب و صابون را در ظرف مسی تا ۵۰ درجه سانتیگراد حرارت می دهند، سپس کربنات دو سود را به آن افزوده و حل می کنند. پارچه را به مدت نیم ساعت در این محلول قرار داده، می جوشانند تا کاملاً سفید شود. سپس با آب سرد آبکشی، خشک و اطو می کنند تا برای چاپ آماده شود.
- ساخت قالب: برای ساختن قالب، ابتدا نقشه ی اصلی را روی کاغذ کشیده، رنگ می کنند. سپس نقشه را به تفکیک رنگ روی کاغذهای دیگر کپی کرده، هر قطعه را با چسب روی تخته سه لا چسبانده و اطراف آن را می برند. برای طرح های ظریف ورقه آهنی مناسب تر است. با چسباندن قطعه های بریده شده روی سطح قالب، دیگر قالب های مثبت و منفی آماده می شود.
- تهیه واکس باتیک: سقز را در ظرف مسی و با حرارت ذوب می کنند به طوری که پخته و کف آن کاملاً از بین برود. در مرحله ی بعد پیه و سپس موم را افزوده و می جوشانند تا به خوبی مخلوط شود. در پایان محلول حاصل را از صافی ریز عبور داده تا آماده مصرف شود. با این ماده ی مقاوم به وسیله قالب های نقش یا لوله های هدایت کننده (تیان) می توان به طرح اندازی بر روی پارچه پرداخت. پس از رنگ آمیزی، این ماده ی مقاوم از روی پارچه برداشته می شود.
- رنگرزی: سه نوع رنگ برای رنگرزی ابریشم طبیعی موجود است: رنگ های ری اکتیو، رنگ های جوهری (رنگ های بازیک و بازیکا) و رنگ های گیاهی.
- باتیک گیری: به معنی زدودن پارچه از واکس باتیک در پایان رنگرزی می باشد. بدین صورت که مقداری پیه خالص گاو یا گوسفند را در ظرف مسی ریخته با حرارت دادن آب می کنند و پارچه چاپ شده را در ظرف غوطه ور می کنند و مرتب حرکت می دهند تا بدین وسیله واکس باتیک در پیه حل شود، پارچه را بیرون آورده، می فشارند، تا در جریان هوا سرد شود. در برخی مواقع پس از اینکه پارافین گیری انجام شد، عمل بنزین گیری انجام می گیرد. به این صورت که پارچه را در بنزین قرار داده تا اثر باقی مانده ماده مقاوم و چربی از روی پارچه محو شود بعد پارچه را در هوای آزاد قرار می دهند تا بنزین تبخیر شود.
- شستن پارچه: برای شستشوی پارچه باید از صابون بدون سود و رنده شده استفاده کرد. صابون رنده شده را در ظرف آب حل می کنند و روی حرارت به تدریج می جوشانند. پارچه ی باتیک گیری شده را در ظرف آب گرم دیگری قرار داده و با آب صابون تهیه شده می شویند. در بعضی موارد پس از شستشو و خشک شدن پارچه، آن را با نشاسته و سریشم آهار می دهند.
شیوه های گوناگون چاپ باتیک
روش کار در چاپ کلاغه ای متنوع است و هنرمند با رعایت اصول اولیه و استفاده از ذوق و خلاقیت فردی می تواند از روش های متفاوت برای نقش آفرینی استفاده کند. روش کلاقه ای به صورت سنتی به مهارت و تجربه ی خاصی نیاز دارد. استادکاران، معمولاً روش های خاصی را به کار می برند که مهم ترین آنها عبارتند از:
- چاپ مستقیم: در این شیوه چاپ، رنگ به صورت مستقیم و به وسیله قلم موی پهن، روی استامپ قالب، بر روی پارچه قرار می گیرد. ابتدا طرح مورد نظر را بر روی پارچه طراحی می کنند و برای جلوگیری از لغزندگی پارچه، (به خصوص پارچه های ابریشمی) آن را بر روی یک چهارچوب محکم می کنند. خطوط طراحی شده را با قلم مو یا لوله های تیان با ماده مقاوم می پوشانند و سپس پارچه را رنگ آمیزی می کنند.
- چاپ برداشت: در این روش ابتدا پارچه رنگرزی و سپس به کمک چاپ، رنگ زمینه ی پارچه طبق طرح برداشته می شود.
- چاپ با شابلون: با قرار دادن شابلون نقش بر روی پارچه و استفاده از غلطک رنگ، طرح و رنگ بر روی پارچه منتقل می شود.
- نقاشی باتیک بر روی پارچه ابریشمی: در این روش قسمت هایی از پارچه به کمک ماده مقاوم و به وسیله قلم مو یا لوله های تیان پوشانده می شود و بخش های دیگر به وسیله قلم موی مخصوص آبرنگ و با استفاده از رنگ های ری اکتیو، بازیک و رنگ های خمیری مانند اکرولیک و ...، رنگ گذاری می شود.
- شيوه ی تار عنکبوت (باتیک شکسته): پس از ایجاد طرح به کمک ماده ی مقاوم و رنگ آمیزی پارچه، قبل از برداشتن ماده ی مقاوم، با مچاله کردن پارچه، موم روی آن را ترک دار می کنند و مجدداً پارچه را رنگ آمیزی می کنند. بدین ترتیب رنگ در ترک های موم نفوذ کرده و نقوش جالبی بر روی پارچه پدید می آید.
- شیوه ی باندا: در این روش، پس از تا کردن، گره زدن یا پیچیدن پارچه، آن را با مقداری نخ نایلونی نازک محکم می بندند. به قسمت های مورد نظر رنگ می زنند (در رنگ فرو می برند و یا با قلم مو به پارچه رنگ می زنند). سپس پارچه را می شویند، نخ ها و گره ها را باز می کنند و آن را خشک می کنند. در این روش می توان به تعداد رنگ های مورد نظر این مرحله را تکرار کرد و مانند شیوه چاپ واکس گذاری و سپس واکس گیری کرد تا رنگ ها ثبات بیشتری داشته باشند.
- چاپ با استفاده از شمع های رنگی روی پارچه ابریشم طبیعی.
- شیوه پاشیدنی: با آغشته کردن پر یا ساقه های جارو و ... در واکس باتیک داغ و پاشیدن آن بر روی پارچه و رنگ آمیزی آن به طرح دلخواه دست پیدا می کنند.
- شیوه قلم مویی: با استفاده از قلم موی پهن پارچه را به واکس آغشته کرده و سپس آن را رنگ آمیزی می کنند.
- شیوه نمک پاشیدن: ابتدا نمک را حرارت ملایم می دهیم تا کاملاً خشک شود. برای این کار می توان از سنگ نمک، نمک خوراکی و یا کریستال های نمک استفاده کرد. سپس نمک را بر روی پارچه ی رنگ شده پخش می کنند. باید توجه داشت که عمل پاشیدن نمک باید قبل از خشک شدن رنگ پارچه صورت بگیرد. وقتی ذرات نمک روی پارچه ی رنگ شده قرار گرفت، رنگ ها در جهات متفاوت کشیده می شوند و اشکالی مواج و دایره وار پدید می آورند. کریستال های نمک روی رنگ های تیره و روشن بهترین نتایج را به همراه دارند.
- روش الكل: در این روش قلم مو را در الكل فرو برده و با آن قطراتی بر روی سطح خشک پارچه رنگ آمیزی شده می چکانیم. بدین طریق لکه های روشنی روی پارچه پدید می آید که دور این لکه ها را خطوط رنگی تیره تر احاطه کرده است.
با انواع صنایع دستی چوبی آشنا شوید
