از واژه ساباط در لغت نامه ها به معنای ایوان، سایبان یا پیشگاه خانه یاد شده است و در زبان فارسی دارای ریشه ای کهن می باشد. بخش نخست این واژه «سا» به معنای آسایش و بخش دوم آن «باط» نمودار ساختمان، آبادی و عمارت است. به صورت کلی ساباط یعنی سازه ای که با هدف آسایش و رفاه بیشتر افراد و رهگذران ساخته شود.
ساختار و سازه ساباط
از لحاظ سازه ای ساباط را می توان به دو نوع مختلف تقسیم بندی کرد:
- نوع اول: دارای سقفی مسطح بوده که در آنها از تيرهای چوبی و حصير برای نگهداری وزن سقف استفاده می کردند. ديوارهای کناری نیز نقش ديوارهای حمال يا باربر را ايفا می كردند.
- نوع دوم: ساباط هایی هستند که سقف آنها به صورت طاق بوده و با توجه به مسائل استاتيكی به خوبی می توانند وزن سقف را به ستون ها یا ديوارها و سپس به زمين منتقل نمايند. روش آجرچينی اين سقف ها اغلب به صورت رومی انجام می شده است. برخی از این نوع ساباط ها روی سقفشان كاربری مسكونی داشته اند که معمولاً اتاقی با يك يا دو در بازشو و دارای چشم اندازی مناسب به كوچه بوده است.
کارکرد ساباط ها
اولین کارکرد ساباط را می توان پدید آوردن سایه و جایگاهی خنک برای رهگذران دانست. این سازه به سبب نیمه پوشیده بودن، موجب پدید آمدن کوران هوا در تابستان می شود که نتیجتاً هوای درون ساباط را از بیرون آن خنکتر می کند. همین نیمه پوشیده بودن در زمستان موجب می شود هوای داخل ساباط گرمتر از بیرون آن باشد. ساباط ها همچنین موجب یکپارچگی و پایدارتر شدن خانه های کنارشان هستند و به آنها در تحمل نیروهای پدید آمده از فشار سازه کمک می کنند. در بسياری از موارد ديده شده كه با تخريب يك ساباط، چند خانه مجاور آن نيز دچار رانش و حتی تخريب شده اند علاوه بر این، ساباط ها نقش امنیتی نیز داشته اند و به عنوان دروازه ورودی محلات به شمار می رفتند. دید مناسب ساباط به کل کوچه، سبب تشدید امنیت و از میان بردن نقاط کور می شد. در زمان های گذشته که شهرها در بسیاری از مناطق هدف تهاجم راهزنان قرار می گرفت، ساباط محلی برای سنگر گرفتن و شلیک به سمت مهاجمان از بالای آن بود. ارتفاع ساباط به گونه ای در نظر گرفته می شد که امکان عبور یک نفر سوار بر اسب از زیر آن ممکن نبود و این خود عاملی بازدارنده برای مهاجمان سواره ای به حساب می آمد که به صورت ضربتی به محله ها حمله می کردند و پس از تاراج خانه ها، به سرعت قصد فرار داشتند.
کاربرد ساباط چیست و چه انواعی دارد؟
ساباط ها به دو شکل طراحی و ساخته می شدند. در نوع نخست، سقف حالت صاف داشته و تیرهایی از جنس حصیر یا چوب برای ساخت سقف مسطح استفاده می شده است. در نوع دوم هم ساباط به شکل طاقی و گنبدی ساخته می شده تا وزن سقف را از طریق ستون ها و دیوارها به زمین منتقل کنند. چنین عملکردی از این سازه به انتقال فشار زلزله به زمین هم کمک می کرده و مانع از تخریب املاک و ساختمان ها در برابر تکان های شدید زلزله می شده است. ضمن اینکه ساختار نیمه بسته ساباط هم باعث می شده تا در زمستان ها، هوای گرم و در تابستان ها هوایی سرد در آن به وجود آید. در تابستان ها، نیمه بسته بودن ساباط باعث کوران باد در فضای آن بوده و هوایی خنک و دل نشین ایجاد می کرده است. به همین دلیل در بیشتر نقاط گرمسیری ایران شاهد وجود ساباط ها هستیم. ساخت ساباط ها از نظر مقاومت سازه ها بسیار مهم بوده و در برابر باد شدید هم از بناها مراقبت به عمل می آورده است. یکی دیگر از جالب ترین کاربردهای ساباط ها این بود که به واسطه ارتفاع شان، امکان عبور سواران بر اسب از آن ممکن نبود. به همین دلیل، راهزنان و مهاجمانی که به محله ها و خانه ها حمله می کردند و تعدادشان هم در گذشته، کم نبوده است، امکان عبور از محله ها را نداشتند. در واقع ساباط در معماری ایرانی از نظر امنیتی هم کارکردهای مثبتی داشته است. در گذشته، حمله ناگهانی تعدادی راهزن به محله ها و کوچه های قدیمی مرسوم بوده اما وجود ساباط از تاختن راهزنان سواره جلوگیری می کرده است. ساباط ها کاربردهای فرهنگی و اجتماعی زیادی هم داشته اند. وجود آنها باعث می شده تا منازلی که در جوار و همسایگی یکدیگر بوده اند، نوعی اجتماع هماهنگ را در کنار هم بسازند و مردم برای جمع شدن و صحبت کردن درباره موضوعات مختلف مثلا پیگیری مشکلات عمومی محل و... با هم در این مکان گفتگو و معاشرت کنند. در بالای ساباط ها هم معمولا اتاقی درست می شده که برای تجمعات و دورهمی های مردانه بوده است. در این اتاق ها، صندلی و وسایل نشستن و برگزاری جلسات وجود داشته تا مردان دور هم جمع شوند و به معاشرت بپردازند.
ساباط در کدام نقاط ایران ساخته می شده است؟
در شهر دزفول به خاطر شرایط آب و هوایی، ساخت ساباط بسیار رایج بوده است. دزفولی ها به ساباط، سعبات می گویند و هنوز هم ساباط های دزفول از گذشته در برخی از محله های قدیمی دزفول وجود دارد. بعضی از ساباط های دزفول از سوی سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری دزفول، مرمت و نوسازی شده اند. دزفول یکی از شهرهای تاریخی و قدیمی ایران است و به جز ساباط ها، آثار تاریخی و فرهنگی قدیمی بسیاری در آن وجود دارد که بیشتر آنها از سوی سازمان میراث فرهنگی مورد توجه و حفاظت قرار گرفته اند. ساباط های یزد هم هنوز در محله های قدیمی وجود دارند و نشان از دوراندیشی معماران ایرانی در زمینه تولید رفاه و استحکام بناها دارند. ساباط بازار خان یزد از نمونه ساباط های بسیار قدیم و جالب توجه استان و از جمله مهمترین دیدنی های یزد است. در روستای بیاضه یزد هم که مکانی تاریخی است و به واسطه وجود کاروانسراهای قدیمی و هتلی زیبا، گردشگران زیادی را به خود جلب می کند، ساباط در محله ها وجود دارد. ساباط های بیاضه در کنار دیدنی های تاریخی و آب و هوای کویر، از نقاط دیدنی یزد به شمار می رود. از جمله نقاط دیگر ایران که در آن ساباط ها به عنوان بخش مهمی از معماری و ساخت و ساز مورد توجه قرار می گیرند، باید به اصفهک اشاره کرد. اصفهک، یکی از روستاهای طبس است که به خاطر آب و هوای خوشی که در تابستان ها دارد و خانه های خشت و گلی اش مورد توجه گردشگران قرار می گیرد و ساباط اصفهک در این روستا هم از جمله نمونه های ساخت ساباط در ایران است. در استان اصفهان هم ساباط هایی دیده می شود. در حوالی این شهر در منطقه نوش آباد، اولین ساباط اصفهان که یک بنای خشت و گلی است در دشت اقبالیه شناسایی و مستندنگاری شده است.
در آخر
هر چقدر که به معماری سنتی ایرانی بیشتر دقت کنیم، ردپای هنر، ذوق و درک بیشتری را احساس خواهیم کرد. احساس و شعوری که متأسفانه در ساخت آپارتمان ها و برج های سر به فلک کشیده امروزی به ندرت دیده می شود. برای دیدن شاهکار معماری سنتی و ایرانی به بخش دکوراسیون ساعدنیوز مراجعه فرمایید.
تابش بند یکی از راه های بی نظیر کاهش گرما
