ساز نی انبان چیست؟

یکشنبه، 22 اسفند 1400 زمان مطالعه 7 دقیقه

نی انبان یکی از قدیمیترین سازهایی است که در کشورهای زیادی آن را به عنوان ساز اصیل می‌شناسند.نی انبان معروف به ساز بندری، سازی محبوب در جنوب ایران به خصوص در بوشهر است.در این مقاله شما را با این ساز زیبا آشنا خواهیم کرد.

نی انبان یکی از قدیمیترین سازهایی است که در کشورهای زیادی آن را به عنوان ساز اصیل می شناسند ولی شکل ظاهری آن مقداری با هم تفاوت دارد. در زمان های قدیم مردمی که از جایی به جای دیگر می رفتند، این ساز را نیز با خود جابه جا می کردند وبا تغییر دادن شکل ظاهری آن، آن ساز را در منطقهٔ جدید مورد استفاده قرار می دادند و پس از مدتی جز سازهای سنتی آن منطقه درمی آمد. با اینکه این ساز در کشورهای مختلف از نظر شکل و صدا تفاوت هایی دارد، ولی نمی توان گفت که مشابه یکدیگر نیستند.

این ساز در واقع دوزله است کمی بزرگتر از دوزله معمولی (و گاه با هفت سوراخ) که انتهای قمیش دار آن به کیسه ای به نام «انبان» الصاق و دقیقاً «هواگیری» شده است که از این نقطه الصاق هوا خارج و داخل نشود، در نزدیکی محل الصاق دوزله لوله دیگری به طول نامعین خارج شده (محل خروج این لوله نیز به دقت هواگیری شده) که نوازنده آن را به دهام می گذارد و از این طریق کیسه را پر باد می کند و در نتیجه فشاربازو آرنج بر روی کیسه که هنگام نواختن آن را زیر بغل گرفته است؛ هوا را به داخل لوله دوزله می فرستند و با انگشتان خود سوراخها را باز و بسته می کند.

این ساز کمی بزرگتر از دوزله معمولی (و گاه با هفت سوراخ) که انتهای قمیش دار آن به کیسه ای به نام «انبان» الصاق و دقیقاً «هواگیری» شده است که از این نقطه الصاق هوا خارج و داخل نشود، در نزدیکی محل الصاق دوزله لوله دیگری به طول نامعین خارج شده (محل خروج این لوله نیز به دقت هواگیری شده) که نوازنده آن را به دهان می گذارد و از این طریق کیسه را پر باد می کند و در نتیجه فشار بازو آرنج بر روی کیسه که هنگام نواختن آن را زیر بغل گرفته است؛ هوا را به داخل لوله دوزله می فرستند و با انگشتان خود سوراخها را باز و بسته می کند.

نی انبان، در جغرافیای بزرگی از خاورمیانه، شمال آفریقا و تقریباً تمام اروپا رواج دارد. به همین دلیل به درستی نمی توان گفت خاستگاه اصلی آن کجاست. هر چه باشد، در حال حاضر مهم ترین ساز سواحل خلیج فارس محسوب می شود. نام های گوناگونی دارد. در زبان فارسی با نام هایی همچون نی انبان، نی هنبان، هنبون و هنبونه شناخته می شود. در ترکیه آن را با نام تولوم می شناسند و در اروپای شمالی (انگلیس، ایرلند و اسکاتلند) به آن بگ پایپ bagpipe می گویند.

تاریخچه نی انبان

گفته می شود نی انبان در قرون وسطی در اسپانیا نواخته می شده است . تصاویری از نی انبان در کلیساهای رم و مونساتریس که در قرن ۱۱ کشیده شده و تصاویری از نوازندگان نی انبان در دادگاه شاه«آلفانسواکس اِل سابیو» که تاریخ آن به قرن سیزده بر می گردد. به عنوان مثال نوازندگانی در ترانه های ستایش مریم مقدس یافت می شود. در این تصاویر نوازنده ای دیده می شود که در حال نواختن سازی است با دونی و تصویری از دو نوازنده که در حال نواختن نی انبان هستند.‏
در سوئد نیز نواختن نی انبان تاریخی طولانی دارد . تصاویری از نی انبان ونوازنده های نی انبان در کلیسا های سوئد وجود دارد که مربوط به قرن ۱۴ میلادی است .
از میان کشورهای غربی ، ولزی ها از آخرین کشورهایی هستند که با ساز نی انبان آشنا شده اند ولی با وجود اینکه تاریخ نی انبان در این کشور کمتر و جدیدتر از بقیه کشورها است ، لیکن تاریخ مکتوبی که نشان دهنده قدمت این ساز می باشد ، در این کشور وجود ندارد.متاسفانه علیرغم اینکه در اواسط قرن ۱۹ از ولز رخت بر بست هیچ نمونه ای از نی انبان این کشور تا به امروز باقی نمانده است .‏
در استونی نیز چون دیگرکشورها علیرغم تغیر موسیقی در یک دوره خاص هیچ گونه تحقیقاتی بر آن انجام نشده است و تاریخ حضور نی انبان در این کشور نیز مشخص نیست ، شاید منشاء ورود این ساز آلمانها باشند ولی با توجه به نفوذ موسیقی سوئد یر موسیقی این منطقه این احتمال وجود دارد که این ساز از سوئد وارد این کشور شده باشد.اطلاعات اولیه درباره نی انبان در شهرهای استونی به قرن ۱۵ و اوایل قرن ۱۶ برمی گردد.
در سال ۱۴۸۴ میلادی در شهر ادینبورگ چندین نوازنده گرد هم جمع آمدند به گونه ای که اسم آن شهر را شهر نوازندگان نامیدند. بعد از آن شهرهای مختلفی مایل به دعوت از نوازندگان از نواحی مختلف شدند.
پس از قرن اول ردپای نی انبان سنتی از هند و اسپانیا و از فرانسه تا مصر می بینیم علیرغم اینکه نی انبان بندرت تا اواخر دوره های میانه تصویرگری شد.
به هر حال مشخص نیست که اولین مشک چه موقع و در کجا به ذهن انسان خطور کرد ولی قدیمی ترین آن در موزه «اشتات لیشه» برلین نگهداری می شود. به نظر می رسد که به عنوان نخستین تصویر از هر نوع نی انبان می تواند باشد که احتمالاً به دوران به جا مانده از قرن اول قبل از میلاد مسیح بر می گردد.

ویژگی های ظاهری و اجزای تشکیل دهنده ی نی انبان

نی انبان سازی هوا صداست با لوله های صوتی مضاعف (دوتایی). نام دیگرش نی همبونه یا همبونه است. در نواحی جنوبی ایران مانند بوشهر، خوزستان، هرمزگان و مناطقی از جنوب کرمان متداول است.

دسته

دسته ی نی انبان علاف چوبی ناودانی شکلی است که داخل آن دو عدد نی زبانه دار قرار دارد و نی ها با موم در داخل دسته ثابت می شوند. روی هر نی شش سوراخ صوتی در قسمت جلو ایجاد شده اند و بر سر هر کدام از نی ها، زبانه ای یک لایه قرار گرفته است.

انبان

انبان یک مشک یا پوست دباغی شده ی بز یا گوسفند است که به عنوان مخزن ذخیره ی هوا مورد استفاده قرار می گیرد. پوست تقریبا یکپارچه است و قسمت گردن آن از داخل کور می شود. یک دهانی (محل دمیدن) در محل سوراخ یکی از دست ها و دسته ی نی انبان در محل سوراخ دست دیگر نصب شده اند. قسمت پایینی پوست در یک نقطه جمع و از داخل بسته می شود؛ بنابراین مخزن اماده شده، یک مجرای ورود و یک مجرای خروج هوا دارد. در مجرای ورود هوا دهانی نصب می شود و در مجرای خروج هوا دسته ی نی انبان را طوری نصب می کنند که زبانه ها در داخل نی انبان قرار گیرد.

دهانی

شیئی قرقره مانند و محل دمیدن در مخزن نی انبان است.

تکنیک اجرای نی انبان

نوازنده، قبل از نواختن، انبان ساز را با فوت کردن (دمیدن) در دهانی، پر از هوا می کند و بعد دسته ی نی انبان را در دست های خود می گیرد و شروع به نواختن می کند. فشار هوای داخل مخزن باعث ارتعاش زبانه ها می شود و صدای ایجاد شده، با گرفتن (بستن) یا باز گذاشتن سوراخ های صوتی نی ها تغییر می کند. در نی انبان، زبانه ها داخل مخزن هوا قرار دارندو با لب های نوازنده تماس ندارند. هر دو نی باید صدای واحدی ایجاد کنند. در نی انبان این امکان برای نوازنده وجود دارد که با استفاده از هوای ذخیره شده در نی انبان بتواند لحظاتی ساز را بدون دمیدن به صدا در آورد. مخزن هوای نی انبان در آغوش نوازنده قرار می گیرد و او با بازو های خود از دو طرف به مخزن فشار می آورد. بنابراین، چون این ساز مخزن ذخیره ی هوا دارد نیازی به استفاده از تکنیک نفس برگردان در نواختن آن نیست.

موارد و نوع استفاده ی نی انبان

نی انبان غالبا در مجالس عروسی و شادمانی نواخته می شود و رپرتوار آنشامل ترانه ها و قطعات مختلفی، چون حاجیونی، شکی، چوبی ها یا آهنگ های رقص است. در مناطق غربیاستان بوشهر از نی انبان در مراسمی، چون مولودی و زار نیز استفاده می کنند.

نی انبان در ایران

سازی که در موسیقی فولکلور غربی به آن «بگ پایپ» می گویند در موسیقی محلی ایران به نام «نی انبان» مشهور است. قطعا انواع مختلف بگ پایپ یا نی انبان در مناطق مختلف جهان با هم فرق هایی دارند، اما ساختار کلی آن ها یکسان است. «نی» در نی انبان همان «پایپ» و «انبان»، همان «بگ» است. نی انبان به خصوص در موسیقی محلی جنبو ایران رواج دارد. یکی از مشهورترین نوازندگان نی انبان بوشهری، محسن شریفیان است که رهبری گروه موسیقی «لیان» را به عهده دارد. اجرای زیبای گروه لیان و صدای طرب انگیز نی انبان بوشهری را در ویدیو زیر که در جشنواره موسیقی فجر اجرا شده است، تماشا کنید.