سیری در زیبایی های خانه طباطبایی‌ها در کاشان! 

چرا بازدید از خانه طباطبایی ها پیشنهاد می‌شود؟

• خانه طباطبایی ها یکی از زیباترین خانه های تاریخی ایران است.

• بازدید از این خانه امکان آشنایی با سبک زندگی و معماری قدیمی را فراهم می‌کند.

• جاذبه های دیگری در نزدیکی خانه طباطبایی ها قرار دارند که می‌توانید از آن‌ها بازدید کنید.

تاریخچه خانه طباطبایی ها

صاحبِ خانه طباطبایی‌ها، یکی از تاجران بین‌المللی فرش از اهالی نظنز و مقیم کاشان بود که با نام حاج سید جعفر طباطبایی نطنزی شناخته می‌شد و فرش‌های نفیسی را به روسیه و هند صادر می‌کرد. وی در حدود سال 1250 هجری قمری تصمیم به ساخت خانه‌ای مجلل در جوار بقعه مبارکه امامزاده سلطان امیراحمد گرفت تا خانواده‌اش را در آن اسکان دهد. او معمار معروف کاشانی، استاد علی مریم، هنرمند برجسته دوره قاجار، را به‌عنوان مامور طراحی و ساخت این خانه انتخاب کرد. معمار موظف شد با استفاده از هنر و مهارت خود خانه باشکوهی را بنا کند. وی که سازنده خانه بروجردی‌ها و سرای امین الدوله نیز بود، توانست در مدت 10 سال ساخت این خانه را به پایان برساند.

برای جلوه دادن به این خانه، نیاز به تزییناتی شکوهمند بود، پس یکی از شاگردان میرزا ابوالحسن صنیع الملک غفاری کاشانی، گچ‌بری و نقاشی‌های آن را برعهده گرفت و زیر نظر استاد خود به ایجاد طرح‌هایی منحصربه‌فرد مشغول شد. میرزا ابوالحسن غفاری کاشانی ملقب به صنیع الملک که هنرمند بزرگ و نقاش‌باشی دربار ناصرالدین شاه قاجار بود به دلیل مراوداتی که با صاحب‌خانه داشت پذیرفت که نظارت بر کار گچ‌بری و نقاشی را بر عهده بگیرد و همین امر بر ارزش و اعتبار خانه طباطبایی‌ها افزود. به‌دلیل آنکه صاحب‌خانه در کار تجارت فرش بود کلیه نقوش گچ‌بری از نقش‌های فرش ایرانی و گل و مرغ اسلیمی الهام گرفتند و در نهایت شکوه اجرا شدند. این خانه تاریخی پس از گذشت سال‌ها به‌وسیله هیات امنای مرمت و احیای ابنیه تاریخی کاشان، از صاحبان آن خریداری شد. این بنا در سال‌های 1373 تا 1376 با همکاری شهرداری و میراث فرهنگی کاشان و با پشتیبانی مسئولان وقت وزارت معادن و فلزات مورد مرمت قرار گرفت و طبق نقشه اصلی بازسازی شد.

معماری بی‌نظیر خانه طباطبایی‌ ها

علی مریمی کاشانی، معمار سرشناس آن دوره، مسئولیت طراحی و ساخت این بنا را بر عهده داشته و بدون شک توانسته یکی از زیباترین و برجسته‌ترین آثار معماری اصیل ایرانی را همانند یک شاهکار هنری باشکوه خلق کند. معماری بنام و چیره‌دست که در سابقه خود ساخت بناهای فوق‌العاده‌ای همچون خانه بروجردی‌ها و خانه امین‌الدوله را ثبت کرده‌ است اما بدون شک خانه طباطبایی‌ ها بزرگ‌ترین اثر این معمار برجسته ایرانی است.

در زیباسازی این بنا یکی از شاگردان صنیع‌الملک کاشانی نقش موثری ایفا کرده و وظیفه طراحی، نقاشی و همچنین گچ‌بری‌های ساختمان را بر عهده گرفته البته صنیع‌الملک کاشانی هنرمند بزرگ آن دوره، بر روند کار نظارت کامل داشته است.

سیدجعفر طباطبایی تاجر فرش ایرانی بود و به همین دلیل به سفارش او تمامی گچ‌بری‌های به‌کاررفته در ساختمان، از نقوش اصیل فرش ایرانی است و زیبایی و شکوه بنا به میزان زیادی وام‌دار نقش‌ونگار ویژه آن است و همین موضوع باعث شده که معماری و هنر به‌کاررفته در این خانه تا حد زیادی بکر و نوین باشد.

خانه طباطبایی‌ها سه بخش اصلی دارد که شامل بخش اندرونی، بخش بیرونی و همچنین بخشی مختص خدمه است. این بنا در محله سلطان امیراحمد کاشان واقع شده که یکی از محله‌های قدیمی و سنتی شهر کاشان به شمار می‌رود.

معماری این خانه همانند دیگر خانه‌های متعلق به دوره قاجار به‌صورت کاملا درون‌گرا و اسلامی ساخته شده، به این شکل که به‌هیچ‌وجه در فضای بیرونی نمی‌توان محیط داخلی خانه یا اتاق‌ها را مشاهده کرد. خانه طباطبایی‌ ها شامل 40 اتاق، چهار حیاط، چهار سرداب یا زیرزمین، سه عدد بادگیر و دو رشته قنات است.

زیباترین قسمت خانه، شاه‌نشین است. این اتاق هفت‌دری، زیبایی و عظمت به‌خصوصی دارد و می‌توان در جای‌جای آن ظرافت‌ها و تزیینات بی‌نظیری مشاهده کرد. آیینه‌کاری‌ها، گچ‌بری‌ها، مقرنس‌بندی‌ها همه و همه به زیباترین شکل ممکن در کنار هم قرار گرفته‌ است. در بخش جلویی شاه‌نشین، ایوان آینه قرار گرفته است. در طراحی سقف ایوان آیینه از الگوها و قالب‌های اصیل فرش ایرانی الهام گرفته شده و با وجود فانوس‌های آویز، زیبایی آن دوچندان شده است.

علاوه بر حیاط بیرونی، دو حیاط دیگر که به نسبت کوچک‌تر است در بخش درونی و همچنین یک حیاط هم برای خدمه خانه تعبیه شده است. در وسط حیاط بیرونی حوضی بزرگ قرار گرفته و در دو طرف آن باغچه‌هایی به‌شکل هندسی هشت‌ضلعی واقع شده که به‌صورت کاملا قرینه نسبت به هم است و زیبایی ویژه‌ای به فضا می‌بخشد.

به نسبت بخش بیرونی و شاه‌نشین، قسمت درونی خانه بسیار ساده‌تر طراحی شده است. خانواده طباطبایی در بخش اندرونی خانه زندگی می‌کردند. بخش داخلی شامل یک اتاق پنج‌دری در مرکز است و در دو طرف آن دو حیاط ساخته شده است.

در زیر قسمت اندرونی خانه، یکی از سرداب‌ها یا زیرزمین‌ها قرار گرفته و به‌دلیل رطوبتی که از آب حوض حیاط وارد این سرداب می‌شود، دمایی به نسبت خنک‌تر و ملایم‌تر دارد. نکته مهم اینکه در فصل تابستان دمای این قسمت از خانه نسبت به محیط اطراف 15 تا 20 درجه خنک‌تر است.علاوه بر قسمت بیرونی و اندرونی خانه، بخشی هم به‌عنوان محلی برای زندگی خدمه در نظر گرفته شده که شامل مطبخ، حیاط، چند اتاق و سرداب است.

نکته مهم خانه‌های دوره قاجار، کارکردهای متفاوت هر بخش از خانه است و هر قسمت از خانه به شیوه‌ای خاص و برای هدفی مشخص طراحی شده که زیبایی مختص به خود را دارد.

سراسر خانه طباطبایی‌ ها پر است از گچ‌کاری‌ها و آیینه‌کاری‌های منحصربه‌فرد استفاده از شیشه‌های رنگی به ساختمان، زیبایی بصری فوق‌العاده‌ای بخشیده است و در هر بخش خانه که گام برمی‌دارید ذوق و هنر ویژه معمار آن را با تمام وجود احساس می‌کنید. در هر نقطه از این خانه تاریخی، تصویری جدید خلق می‌شود که هیچ‌گاه از یاد نخواهید برد.

خانه طباطبایی‌ های کاشان به‌عنوان یکی از خانه‌های اصیل ایرانی اسلامی شناخته می‌شود و شاهکاری بی‌بدیل در معماری ایران است. این بنا تاکنون چندین بار مرمت و بازسازی شده و در حال حاضر با شماره ثبت 1504 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

بخش های مختلف خانه تاریخی طباطبایی ها

خانه طباطبایی های کاشان 4,700 متر مربع مساحت دارد و از سه بخش اندرونی، بیرونی و بخش مخصوص خدمه تشکیل شده است. این خانه 40 اتاق، چهار حیاط، چهار سرداب (زیرزمین)، سه بادگیر و دو رشته قنات دارد. حیاط مرکزی خانه به بخش بیرونی، دو حیاط دیگر به اندرونی و یک حیاط به خدمه تعلق داشته‌اند. این خانه پنج درب ورودی دارد که ورودی اصلی به دو ورودی اندرونی و بیرونی در قسمت هشتی تقسیم می‌شود. علت پیچ‌وخم‌ها بودن راهروهای ورودی جهت شکستن اختلاف ارتفاع و نداشتن دید مستقیم است.

قسمت اندرونی خانه طباطبایی ها محل زندگی خانواده طباطبایی بود. اتاق پنج‌دری ساده در مرکز، دو حیاط در دو طرف آن و سرداب‌هایی که بادگیرها هوا را در آن‌ها جریان می‌دهند، بخش‌های مختلف اندرونی هستند. حیاط ضلع شمال غربی بزرگتر و تعداد اتاق‌های آن بیشتر و دارای سرسرای پذیرایی مجزایی است.

در زیر قسمت اندرونی سرداب بزرگی قرار دارد که به دلیل وجود بادگیر، سقف ضربی، نوع مصالح به کار رفته در بدنه، دو جداره بودن بدنه منحصربه‌فرد محسوب می‌شود. در مرکز این سرداب در گذشته حوضی وجود داشته است. این سرداب با سطح کوچه حدود هشت تا 10 متر اختلاف ارتفاع دارد. همین امر باعث تفاوت دما بین زیرزمین و بیرون می‌شود و در فصل تابستان دمایی در حدود 15 تا 20 درجه دارد.

تالاری بزرگ (اتاق شاه‌نشین) در مرکز با نورگیرها، پنجره‌های مشبک رنگی و پنجره‌های کناری دو جداره که عمودی باز و بسته می‌شوند، بخش اندرونی خانه طباطبایی ها را تشکیل می‌دهند. شاه‌نشین این مجموعه مزین به نقاشی، آیینه‌کاری و گچ‌بری‌های زیبا و پنجره‌های مشبک گچی است که همچون پارچه توری ظریفی به آن جلوه چشم‌نوازی بخشیده‌اند. در جلوی اتاق شاه‌نشین، ایوانی با آیینه‌کاری و گچ‌بری‌های جالب قرار دارد. در دو طرف تالار بزرگ، دو حیاط خلوت و نورگیر به‌صورت قرینه بنا شده‌اند که دارای تابلو‌های بدیع نقاشی هستند و از آثار هنری نفیس به‌ شمار می‌روند.

در ساخت خانه طباطبایی‌ها هنرمندانی چون نقاش باشی دربار ناصرالدین شاه قاجار یعنی «میرزا ابوالحسن غفاری کاشانی» ملقب به «صنیع الملک» حضور داشته‌اند. گفته می‌شود وی از دوستان مالک خانه بوده و در اجرای گچ‌بری‌ها و ترسیم نقاشی‌های نظارت داشته است.

حیاط خدمه خانه طباطبایی‌ها شامل اتاق‌های خدمه، زیرزمین خدمه، آشپزخانه و اصطبل زمستانی و تابستانی است که تعدادی از اتاق‌های خدمه از بین رفته‌اند. آب مورد نیاز این خانه از دو رشته قنات دولت‌آبادی و نصرآبادی تأمین می‌شد.