تاریخچه صنایع دستی در جهان

صنایع دستی ایران به عنوان یکی از قطب های اصلی صنایع دستی جهان به همراه چین و هند دارای سابقه ی درخشان و پر پیشینه ای است. بی تردید استعداد و نیروی خلاقه و ابتکار ایرانیان و علاقه ی آنان به هنر و خلق آثار هنری یکی از عوامل قوام و دوام صنایع دستی ایران بوده است، به طوری که صاحب نظران معتقدند که ایرانیان با شناخت زیبایی ها موفق به خلق آثار هنری می شوند و یا لااقل با درک آن، دوستدار و مشوق هنرمندان در ارائه ی آثار هنری هستند چرا که ایرانیان هنردوست از دیرباز این نکته ی حساس را دریافت کرده بودند که کار یک صنعتگر هنرمند تنها یک کار بدنی و فیزیکی نیست بلکه او همانند یک ادیب و یک شاعر، احساسات و افکارش را در خودش منعکس می کند و به آن ها عینیت می بخشد.

تاریخچه صنایع دستی جهان

در سراسر جهان کشورهایی که قدمت بیشتری داشته اند، دارای صنایع دستی متنوع تر و گسترده تری هستند. در کشورهایی با قدمت بالا، حکومت ها، سلسله ها و اقوام مختلفی زندگی کرده اند که در تنوع صنایع دستی و گستردگی آن تاثیر به سزایی داشته اند. از جمله این کشورها می توان به چین، هندوستان و ایران اشاره کرد. این سه کشور جزو قدیمی ترین تمدن های تاریخ جهان به شمار می آیند و از بزرگ ترین تولیدکنندگان صنایع دستی در جهان هستند. در سراسر جهان تا قبل از انقلاب های صنعتی، هر چیزی که انسان ها استفاده می کرده اند، از لباس و زیور آلات گرفته تا ابزارآلات کشاورزی و سلاح های جنگی همگی با دست و ابزارهای دستی ساخته و تولید می شدند.
بعد از انقلاب های صنعتی در قرن نوزدهم میلادی و با تولید ماشین ها، ابزارآلات مکانیکی و مواد مصنوعی نقش صنایع دستی در اکثر جوامع کمرنگ تر شد. اما بعد از جنگ های جهانی بعضی کشورها مثل هندوستان، چین، مکزیک و یونان برای رسیدن استقلال اقتصادی سعی در تولید داخلی داشتند. به همین دلیل، تولید صنایع دستی را بیشتر از گذشته در دستور کار قرار دادند. به طور کلی صنایع دستی از آغاز اولین تمدن انسانی تا به امروز یکی از ارکان اقتصادی در بسیاری از کشورهای جهان بوده است.

تاریخچه صنایع دستی در ایران

طبق شواهد به دست آمده اولین تمدن ها در ایران حدود ۱۰ تا ۱۲ هزار سال گذشته شکل گرفته اند. بنابراین تاریخچه صنایع دستی در ایران به حدود ۱۰ هزار سال قبل برمی گردد. حتی گفته می شود که در شمال ایران و نواحی استان مازندران مردمی در ۶ هزار سال پیش زندگی می کرده اند و صنایع دستی مخصوص به خودشان، مثل داس سنگی داشته اند. بنابراین تاریخچه صنایع دستی در ایران به اولین تمدن های به وجود آمده در کشور بر می گردد. یکی دیگر از قدیمی ترین صنایع دستی در ایران ظروف سفالی هستند.
بعد از اینکه وارد عصر فلز شدیم، فلز جای سنگ را گرفت و به یکی از ارکان مهم صنایع دستی تبدیل شد. ابزارهای کشاورزی، سلاح های جنگی از جمله صنایع دستی بود که در گذشته به وسیله فلزهایی مثل آهن و مس تولید می شدند. به مرور زمان کاربرد فلز در صنایع دستی افزایش پیدا کرد. از دیگر صنایعی دستی که به وسیله فلزها تولید می شدند زیورآلات و ظروف فلزی بودند.

تاریخچه صنایع دستی در دوران ما قبل تاریخ

گیرشمن در حفریت که در "تپه ی سیلک" داشته، موفق به کشف اشیایی مربوط به 2800 الی 2700 ق.م که شامل انواع سفالینه های دست ساز و تولید شده با چرخ سفالگری است، شده که از طریق شباهت آن ها با اشیای به دست آمده از سایر نقاط می توان تمدن یا تمدن هایی شبیه و نزدیک به آن ها را در مناطق دیگر کشور حدس زد. اریک اشمید هنگام حفاری دامغان به مجموعه ای از مهم ترین آثار صنعتگران سه تا دو هزار سال ق.م دست یافت که این سفال ها شامل کوزه های بزرگ در اشکال هندسی و دارای لعاب قهوه ای روشن و کرم است و اکثرا به وسیله ی چرخ ساخته شده و گویای ظهور فن لعاب دادن سفال در ایران پنج هزار سال قبل است. همچنین کشفیات اشمید حکایتگر آشنایی مردم آن دوره با فلز مس است و بیشتر دست ساخته های مسین شامل سنجاق های مسی، خنجر، گرز، دستبند و امثال آن ها است.

ضمنا کشف اشیای طلایی و نقره ای به ویژه زینت آلات زرین، فنجان، مجسمه های حیوانات مختلف از نقره و مانند آن گویای دسترسی و استفاده ی مردم آن دوره به فلزات گران بها است و شواهد دیگری در دست است که نشان می دهد ایرانیان آن زمان در فلزکاری، ساخت مصنوعات مختلف مانند هاون، مجسمه، انواع تسبیح و غیره از سنگ های مختلف مهارت به سزایی داشته اند. در پی کاوش هایی که در سال 1947 میلادی (325 ه.ش) در زیویه در نزدیکی سقز به عمل آمده، گنیجینه ای از اشیای زرین و مفرغی و محصولات تهیه شده از عاج به دست آمده که به حدود قرن هفتم ق. م یعنی آغاز دوره ی حکومت مادها تعلق دارد. همچنین در کاوش های حسنلو در 85 کیلومتری جنوب ارومیه، جام طلایی که بر سطحش صحنه های اساطیری حکاکی شده و به قرون 14 تا 8 ق.م تعلق دارد، به دست آمده است.

بدون تردید جام مارلیک و دیگر آثار فلزی کشف شده از چراغعلی تپه (مارلیک تپه) واقع در 14 کیلومتری جاده ی رودبار به رشت را که توسط گروه باستان شناسی ایرانی به سرپرستی پروفسور عزت الله نگهبان به دست آمده، می توان نشانه ای بارز از مهارت فلزکاران ایرانی در حدود دوره ی حکومت مادها و حتی کمی بیشتر از آن در ایران دانست. ضمن آن که بر اساس مدارک و اسناد موجود و نیز آثار مکشوفه می توان سفالگری دوره ی مادها را نیز هنری شاخص و دستبافی آن دوره را نیز هنر و صنعتی مهم تلقی کرد. ابزارهای مفرغی حکاکی شده ی لرستان، انواع سلاح ها، ابزارها و وسایل کشاورزی، وسایل تزئینی، اشیای آیینی، انواع دهانه و مالبند و دیگر ابزارهای مخصوص اسب و گردونه، بت ها، سنجاق های مفرغی با سری درشت و مزین به شکل سر و شاخ چهارپایان و غیره از هنرهای سنتی و صنایع دستی شاخص ایرانیان در هزاره ی اول قبل از میلاد است که بر اساس قراین موجود احتمالا توسط نخستین مادهای تازه وارد به ایران به وجود آمده است.

انواع صنایع دستی ایران

صنایع دستی ایران از گذشته تا به امروز دستخوش تغییراتی شده اند. در دوره های مختلف تاریخی صنایع دستی مختلفی تولید می شد. این صنایع بر اساس نیازهای مردم و حکومت ها تولید و استفاده می شد. در ادامه به برخی از انواع صنایع دستی ایرانی می پردازیم:

• صنایع دستی بافت و نساجی
• صنایع دستی فلزی
• صنایع دستی سفالگری
• صنایع دستی چاپ سنتی
• صنایع دستی بافت و نساجی

طبق تاریخچه صنایع دستی، بافت و نساجی یکی از قدیمی ترین صنایع دستی در ایران است. از این صعنت برای تولید لباس، برخی لوازم خانه استفاده می شود. این صعنت یکی از متنوع ترین صنایع دستی در ایاران به شمار می رود. در بسیاری از استان های ایران، بافت فرش، گلیم، جاجیم و دیگر گونه های نساجی سنتی رواج دارد. فرش دست باف ایرانی نه تنها در ایران بلکه در بسیاری از کشورهای جهان از جمله کشورهای اروپایی طرفدار دارد.

سخن آخر

از بررسی هنرها و صنایع هنری ایرانیان در دوره ی ما قبل از تاریخ مدون کشورمان می توان چنین نتیجه گرفت که:

• ایرانی ها دارای ذوق هنری و زیبا پسندی خاصی بوده اند که نمونه ی آن در آثار سفالین شوش، تپه سیلک، تپه حصار و نیز مفرغ ها لرستان آشکار است.
• ایرانی های توجه ویژه ای به نقش حیوانات داشته اند.
• افزون بر نقوش حیوانی از نقش های هندسی که البته هر یک معنا و رمز و رازی داشته اند، برای تزئین ظروف و من جمله سفالینه های خود استفاده می کرده اند.
• شیوه ی کار هنرمندان قدیم ایران «تاتورالیست»، طبیعت سازی نبوده بلکه ایرانیان به نقش های «تجریدی» و «رمزی» علاقه بیشتری داشته و آن ها را بر طرز کار شیوه ی ناتورالیست ترجیح می دادند.

برقع، هنر دست بانوان هرمزگانی