تعریف اقاله
اقاله در لغت به معنای مسامحه و نادیده انگاشتن امری است و در اصطلاح، عقدی است که موضوع آن انهدام عقد اول به طور کل یا بعض بوده و در آن رضایت و توافق به همراه اراده طرفین، شرط لازم است. گروهی از علمای حقوق، اقاله را فسخ ارادی نیز می نامند اما این نامگذاری صحیح نیست زیرا موضوع فسخ، با اشتراط فسخ یا به علت قانونی است و در آن شاید رضایتی نباشد. زیرا نوعی ایقاع است و نیاز به جواز قانونی طی حکم دادگاه دارد. در حالی که اقاله نوعی عقد است که با رضایت و توافق، قصد و انشای طرفین محقق می شود و موضوع آن توافق برای انهدام عقد اول است.
نکات قانونی اقاله
- ماده ۲۸۳ قانون مدنی: بعد از معامله، طرفین می توانند به تراضی آن را اقاله و تفاسخ کنند.
- ماده ۲۸۴ قانون مدنی: اقاله به هر لفظ يا فعلی واقع می شود که دلالت بر به هم زدن معامله کند.
- ماده ۲۸۵ قانون مدنی: موضوع اقاله ممکن است تمام معامله واقع شود يا فقط مقداری از مورد آن .
- ماده ۲۸۶ قانون مدنی: تلف يکی از عوضين، مانع اقاله نيست. در اين صورت به جای آن چيزی که تلف شده است، مثل آن در صورت مثلی بودن و قيمت آن در صورت قيمی بودن داده می شود.
- ماده ۲۸۷ قانون مدنی: نماآت و منافع منفصله که از زمان عقد تا زمان اقاله در مورد معامله حادث می شود، متعلق به کسی است که به واسطه عقد مالک شده است اما نماآت متصله متعلق به کسی است که در نتيجه اقاله، مالک می شود.
- ماده ۲۸۸ قانون مدنی: اگر مالک، بعد از عقد در مورد معامله تصرفاتی کند که موجب ازدياد قيمت آن شود، در حين اقاله به مقدار قيمتی که به سبب عمل او زياد شده است، مستحق خواهد بود.
عناصر عقد اقاله
- وجود عقد نخست: در توضیح این مطلب باید گفت که اقاله، عقد دوم محسوب می شود که موضوع آن از بین رفتن عقد نخست با تراضی (توافق) طرفین است. بنابراین یکی از عناصر عقد اقاله، وجود عقد نخست است.
- عقد نخست باید از عقود لازمه باشد یا از یک طرف لازم باشد.
- تراضی: اسقاط تعهدات ناشی از عقد نخست به تراضی (از طریق توافق) در عقد دوم لازم است.
انواع اقاله
- اقاله اجل دین
- اقاله بعد از تلف
- اقاله بعد از عمل به شرط
- اقاله بعد از عیب و بعد از نقل
- اقاله بعض
- اقاله تقسیم
- اقاله حواله
- اقاله ضمان
- اقاله فضولی
- اقاله قهقرایی
- اقاله وراث
- اقاله وقف
اقاله مختص عقود لازم است
قابل ذکر است که اقاله مختص عقود لازم است. عقد لازم نیز در ماده ۱۸۵ قانون مدنی تعریف شده است: عقد لازم آن است که هیچ یک از طرفین معامله حق فسخ آن را نداشته باشند مگر در موارد معینه. بدیهی است اگر عقدی جایز باشد، دیگر برای برهم زدن آن نیاز به توافق هر دو طرف نیست و یکی از طرفین به میل خود و بدون سبب می تواند آن را برهم بزند. ممکن است اقاله به صورت دعوا مطرح نشده و در مرحله اول به صورت یک قرارداد و توافق مطرح شود. چنانچه در مورد اقاله قرارداد، اختلافی مطرح شود، بحث دعوای اقاله پیش می آید. دعوای اقاله ممکن است در دو حالت رخ دهد: ممکن است به عنوان دعوای نخستین مطرح شود یا اینکه در دعوایی به طور مثال در دعوای مطالبه، خوانده در مقام دفاع عنوان کند که معامله مذکور اقاله شده است و آن را به عنوان دعوای متقابل مطرح کند.
ارکان اقاله
ارکان اقاله شامل وجود قرارداد لازم الاجرا و توافق شفاهی یا کتبی برای تفاسخ است. همان گونه که در تعریف ماهیت اقاله ذکر شد، اقاله برهم زدن عقد پیشین است که این عقد نیز همیشه یک عقد لازم است زیرا عقد جایز نیاز به توافق دو نفر نداشته و هر یک از طرفین می توانند آن را برهم زنند. اقاله زمانی رخ می دهد که طرفین، یک قرارداد لازم الاجرا را منعقد کرده اند و سپس با توافق یکدیگر آن را برهم می زنند.
تفاوت اقاله با انفساخ
یکی از موارد انحلال عقد یا قرارداد انفساخ است. زمانی که به حکم قانون در اثر یک حادثه عقد منحل می شود. به عبارت دیگر طرفین عقد دخالت یا قصد انحلال آن را ندارند بلکه قانون به دلیل حادثه حکم به انحلال می دهد. انفساخ هم در عقود جایز و هم در عقود لازم اتفاق می افتد. طبق ماده 954 قانون مدنی عقد وکالت که عقد جایز است با فوت یا حجر منفسخ می گردد و طبق ماده 387 قانون مدنی در عقد لازم به عنوان مثال بیع زمانی کالا (مبیع ) قبل از تحویل از بین برود عقد منفسخ می گردد. برای مثال در عقد نکاح فوت یا حجر یکی از طرفین موجب انفساخ نکاح می شود. اما در اقاله یا تفاسخ با تراضی و توافق طرفین عقد منحل می شود. یعنی اینکه طرفین قرار داد تصمیم می گیرند که عقد را به هم بزنند.
تفاوت اقاله با فسخ
یکی دیگر از راه های منحل شدن عقد، فسخ است. فسخ به معنای آن است که یکی از طرفین با اراده خود عقد را به هم بزند. فسخ در عقود جایز و عقود لازم صورت می گیرد. به طور مثال فسخ در عقد نکاح که عقدی لازم است. طبق ماده 1120 قانون مدنی: عقد دائم به فسخ یا طلاق منحل می شود و همچنین ماده 1122 قانون مدنی موارد فسخ نکاح که به طرفین اختیار فسخ را می دهد بیان کرده است. تفاوت فسخ با اقاله ( تفاسخ ) در این است که در اقاله دو طرف با هم تصمیم به برهم زدن معامله دارند اما در فسخ به اراده یک طرف عقد منحل می گردد.
