آشنایی با تخت رستم 

یکی از این عجایب به جامانده از این دوران تخت رستم نام دارد که در ولایت سمنگان در شمال افغانستان قرار دارد.این مکان خارق العاده در درون سنگی یکپارچه تراشیده شده و باستان شناسان جهان آن را از عجایب معماری عصر بودایی در افغانستان به حساب می آورند.در شمال افغانستان در مسیر پل خمری و تاشقرغان منطقه ای به نام ایبک یا سمنگان وجود دارد که همه ساله در فصل بهار مسافران زیادی به این منطقه خوش آب و هوا سفر و ایام جشن گل سرخ را در این منطقه سپری می کنند.این منطقه از نظر تاریخی و جغرافیایی موقعیت بسیار مهمی دارد و در دوره های گذشته و سا ل های قبل و بعد از اسلام، همواره یکی از مراکز فرهنگی بوده و موقعیت جغرافیایی آن که در مسیر ولایات «بغلان» و «بلخ» قرار دارد، اهمیت آن را بیشتر کرده است.

کوه های سمنگان محل زندگی انسان های اولیه

بر اساس تحقیقات و حفاری های انجام شده توسط «کارلنتن کون» باستان شناس آمریکایی، احتمال آن می رود که 30 تا 50 هزار سال قبل از میلاد شکارچی های «هندوکش» و انسان های اولیه عصر حجر در کوه های این منطقه زندگی می کردند وجود استوپه ای بزرگ در یک تخته سنگ، مهم ترین ویژگی است که باعث شهرت سمنگان شده و امروز از آن با عنوان تخت رستم و یا «توپ رستم» یاد می شود. تخت رستم به سمنگان شهرت جهانی داد و نزد باستان شناسان خارجی از شهرت ویژه ای برخوردار است. تخت رستم از معروف ترین بناهای معماری عصر بودایی به شمار می رود که در فاصله 5/14 کیلومتری در جنوب مرکز سمنگان در جاده متصل به «مزارشریف» قرار دارد.بنای موجود برآمده از دل یک تکه سنگ است که در مجاورت خود معادنی هم دارد. وجود این بنا در داخل بدنه کوه یا همان تپه حفر شده، از عجایب معماری عصر بودایی افغانستان قدیم به شمار می رود. میجریان باستان شناس انگلیسی اولین مسافر اروپایی بود که درباره معبد و استوپه بودایی ایبک در کتاب خود با نام افغانستان شمالی که در سال 1888 میلادی منتشر شد، اشاره کرد.این نویسنده غربی در کتاب خود از این بنای خاص با عنوان تخت رستم یاد و از واژه تخت رستم که از زبان مردم منطقه به آن رسیده است، استفاده می کند.بدون شک شکل طبیعی زمین های منطقه، علت مهمی است که باعث شده سمنگان در نظر پیروان بودا نیک بدرخشد.همان طور که در بامیان شکل طبیعی دیوارهای کوه باعث شده است که «پیکره تراشان» بودایی معابد خود را به تقلید از غارهای ماقبل تاریخ در داخل بدنه این دیوارها حفر کنند چنانچه برای ساختن معابد از کندن «سموچ » (غارها) در داخل کوه ها و تپه ها استفاده کردند و برای شکل دادن استوپه ها برجستگی های سنگی را می تراشیدند.احمد علی کهزاد مورخ و باستان شناس افغانستانی در کتاب «افغانستان در پرتو تاریخ» به آن اشاره کرده و نوشته است: استوپه بودایی و معروف تخت رستم ایبک یکی از این برجستگی های طبیعی است که اطراف آن تراشیده شده است.محیط استوپه تخت رستم 85 متر است و به دلیل این که معمولا در داخل استوپه ها یادگارهایی از قبیل مسکوکات و دیگر اشیاء قرار می دادند در تخت رستم نیز برای مخفی کردن این اشیاء اتاق های کوچکی بر فراز آن و از خود سنگ تراشیده شده است.تاکنون تعداد زیادی گردشگر و علاقه مند از کشورهای مختلف به این منطقه آمده و از خانه های کنده کاری شده که در رساله «حدود العالم» از آنها نام برده شده است، بازدید کردند.تعدادی از این اتاق ها و حجره ها معبد است و به تعبیر دیگر آنها را بتخانه خواندند که در واقع منظور همان مجسمه بودا بوده است.خانه بودا در حقیقت همان اتاق ها و حجره هایی است که در هرکدام از آنها یک یا چند مجسمه بودا همراه با نقاشی و پیکره تراشی، ساخته شده اند که خود نشان دهنده هنر مجسمه سازی و هیکل تراشی آن عصر است.موسیو فوشه باستان شناس فرانسوی معتقد است که بعد از تراشیدن اتاق کوچک، کار ساخت تخت رستم به علت نامعلومی متوقف شده و به پایان نرسیده است و این وقفه به ظهور یفتلی ها نسبت داده می شود.بر اساس تحقیقات و حفاری های انجام شده توسط «احمدعلی کهزاد» که در این منطقه انجام شد، وجود استوپه سنگی یا همان تخت رستم و معابدی که در مجاورت آن از دوره بودایی وجود داشته است به دلیل وجود جلگه های حاصل خیز منطقه از روزگاران بسیار دور در عصر حجر و از دوران غارنشینی به بعد همواره کانون زندگی منطقه بوده است.زرتشت 10 سال در تخت رستم زندگی کرددر رابطه با قدمت تاریخی تخت رستم نظرات متفاوتی وجود دارد. یوسف شاه یعقوب اوف، رئیس باستان شناسی آکادمی علوم تاجیکستان که در سال 1383 از این منطقه بازدید کرد و تحقیقاتی را در این مورد انجام داد، معتقد است: زرتشت به مدت 10 سال در محل تخت رستم که از نادرترین پیکره تراشی های دوران زرتشت است، زندگی می کرد و در ساختن معابد این منطقه هم سهم داشته است. به گفته وی، قدمت تاریخی این اثر، نیز به 3500 سال پیش می رسد.برخی دیگر نیز بر این باور هستند که تخت رستم مربوط به دوران بودا بوده و قدمت آن به 2500 سال قبل برمی گردد.طبق حفاری ها و تحقیقات انجام شده توسط موسیه فوشه معروفترین باستان شناس و خاور شناس فرانسوی، قدمت این منطقه تاریخی به قرن پنجم میلادی برمی گردد.

تخت رستم و نسبت آن با شاهنامه

از آنجایی که شاهنامه فردوسی و داستان های آن در میان مردم این منطقه از گذشته های دور و تاکنون جایگاه ویژه ای داشته و برخی از داستان های شاهنامه نیز در این منطقه اتفاق افتاده است و همچنین نام سمنگان به مراتب در شاهنامه آمده است، داستان های گوناگونی در رابطه با تخت رستم در میان مردم از گذشته های دور رواج داشته است.معروفترین داستانی که در این مورد وجود دارد، این است که وقتی رستم با «تهمینه» دختر شاه سمنگان ازدواج کرد، برای هر یک از آنان تختی ساختند اما رستم شبی برای خود سنگ بزرگی را تراشید و آن را به شکل تخت درآورد.تهمینه نیز اتاق های سنگی برای خود تراشید و مراسم عروسی رستم و تهمینه در محلی اتفاق افتاد که تهمنیه ساخته بود.

تخت رستم در معرض آسیب

بر اساس برخی گزارش ها، در سال های اخیر، آسیب های جدی بر این تخت سنگی وارد شده است.این سنگ، به علت نداشتن دیواره و موقعیت آن در کنار جاده که محل عبور مسافران و اتومبیل های زیادی است، باعث فرسودگی شده است.