پرسش: جناب آقای دکتر امشب می خواهیم دربارۀبحران وتحولات اخیردر قره باغ و با محوریت تمرکزگرایی فرهنگی و غفلت از ظرفیت تمدنی قفقاز گفت و گویی داشته باشیم. من به عنوان سؤال نخست می خواهم با این بحث شروع کنم که اساساً نسبت مسئله قره باغ یا به صورت عام تر منطقه ی ققفاز با روشنفکران و نخبگان ایرانی چگونه است؟ و به صورت کلی آیا اندیشمندان ایرانی در ساحت نظر و اندیشه نسبتی با این منطقه برقرار می کنند یا خیر؟
پاسخ: پرسش خوبی است من تا حدودی به این موضوع در گفت و گوبا انصاف نیوز پرداخته بودم و دوستان علاقمند می توانند مصاحبۀ مفصلو کامل را در صفحۀ اینستاگرام انصاف نیوز مشاهده کنند. به صورت خلاصه و بدون اغراق باید بگوییم که قفقاز یکی از پنجره ها و کانون های بسیار مهممدرنیته و تجدد ایرانی بوده است.بدین معنا که قفقاز حلقه ی رابط در مدرنیته ی متقدم ایرانی و حلقه ی رابط بین ایران و اروپا بوده است،البته نه به صورت مستقیم بلکه از سمتسنپترزبورگروسیه ایده ها، کالاها و حتی افراد به سمت قفقازمهاجرت می کردند و از آنجا وارد فلات ایران یا وارد امپراطوری قاجارها می شدند. به عنوان مثالیکی از راه های ورودِفیلم، تیاتر، شعر نو، ایده های نو و حتی صنعت در حوزه های مختلف و حتی ایده های جدیدی مانند عدالت، برابری، ایده های سوسیالیستی، مساوات و دموکراسی که بعدها صورت بندی علوم اجتماعی در ایران را امکان پذیر می کنندمعمولاً منطقه ی قفقاز بوده است. حتی نام احزاب مانند دموکرات، مساوات و عدالت هم تحت تأثیر این ایده هاست و تمامی اینها از سمت قفقاز به سمت گمین کانون مهم تجدد متقدم ایرانی بود، اما بعدها نه تنها بهدلایل صرفاً فرهنگی بلکه به دلیل فروپاشی امپراطوری تزاری و ظهور اتحاد جماهیر شوروی فضایی در مرزهای ایران شکل می گیرد که اساساً قفقاز به مدت هفتاد و اندی سال کاملاً منقطع می شود و به طور مشخص قفقاز جنوبی که شامل سه کشور جمهوری ارمنستان، جمهوری گرجستان و جمهوری آذربایجان است که از قضا هر سه جمهوری در داخل ایران عقبه ی اتنیکی، قومیتی و زبانی خودشان را دارند. یعنی امروزه گرجی ها، ارمنی ها و اکثریت کسانی که ترک زبان و آذربایجانی اند در ایرانحضور دارند. این اتفاق باعث شدارتباطات خانوادگی این سه گروه برای مدت هفتاد سال به شدت منقطع شود اما فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و ظهور دوباره ی منطقه ی قفقاز در پیرامون ایران به گونه ای امکانی را برای ارتباط دوباره ایجاد می کند و ایجاد کرده است.
این منطقه و مناطق پیرامونی آن که تا قفقاز شمالی و حتیتا مناطق بسیار درونی روسیه ی امروز-که در کتاب ایران و تاتارستان به آن اشاره کرده ام- در 650کیلومتری مسکو که منتهی علیه مرزهای شمالی جهان اسلام یعنی کازان یا گازان است پیش می رود ارتباط بسیار وسیعی با ایران و جهان اسلام داشته که تاریخ آن حداقل به پنج هزار سال می رسد. ولی اینکهچرا امروزهمحل دغدغه و تأمل روشنفکران ایرانی یا اساساً فضای عمومی اندیشه در ایران قرار نگرفته است دلایل بی شماری دارد. یکی از دلایل این است که امروزهاین منطقه یکی از مکان های بسیار مهم فرهنگی تمدنی و پیشتاز فرهنگی و تمدنی نیست. برای نمونهاینگونه نیست که مثلاً حیدر عمو اوغلی یا دیگر اندیشمندان، مبارزین و انقلابیون از این منطقه با ایده های جدید وارد ایرانشوند و افکار عمومی ایران به منطقه ی قفقاز نگاه کند تا بتواند ایده های جدید را بگیرد؛ شاید به گونه ای حتی بالعکس باشد.چه بسا از اینجاست که ایده ها به آنجا می رود یا اصلا داد و ستد ایده و کالا به آن صورتی که پیش تر بود، وجود ندارد و همین امر باعث شده که در ذهن و زبان ایرانی ها این منطقه با اینکه از نظر جغرافیایی مماس ایران است ولی خیلی دور به نظر بیاید و نگاه اندیشمندان و روشنفکران ایرانی به سمت اروپا و آمریکااست و به نظرتنها در آنجاست که ایده های جدید شکل می گیرند. از دلایل دیگر می توان به ساخت قدرت در ایران، یعنی ساخت قدرت معاصر و به طور مشخص ساخت قدرت بعد از تأسیس جمهوری و بعد از انقلاب 57 نام برد که من آن را محور شمع ،ش م ع می نامم.در میان بسیاریاز انقلابیون،روحانیت، پیشتازان انقلاب وتأثیرگذاراندر حوزه اندیشه، ایدئولوژی،فرهنگ،فعالیت های نظامی وچریکی که در ساخت قدرت طی سال های 1358تا 1361-سال هایی که نظام جمهوری اسلامی تثبیت می شود-موثر بوده اند،رد پای محور شمع دیدهمی شود. اما محور شمع به چه معناست؟ش مخفف شامات یعنی لبنان، فلسطین،سوریه؛ ممخفف مصر و عمخفف عراق است. بسیاری از افرادی که در بالا گفته شد پیش از انقلاب و در دوره ای از زندگی شان برای پیوستن به ایده ی آنترناسیونالیسم اسلامی در این سه نقطه و این سه کانون حضور داشته اند. به عنوان مثال رهبر انقلاب آیت الله خمینی، آیت الله شاهرودی، آقای لاریجانی، شهید چمران و بسیاری از فرماندهان سپاه قبل از انقلاب و شکل گیری
جمهوری اسلامی در عراق و نجف زندگی کرده و یا در اردوگاه های نظامی فتح ( اردوگاه نظامی فلسطینی ها ) و در مصر تعلیمات نظامی می دیدند. ساخت ذهنی و عینی بسیاری از پیشتازان تأسیس جمهوری اسلامی ایراندر محور شمع شکل گرفته است. حال این محور چه می کند و چه پیامدهایی دارد؟ ساخت قدرت در ایرانِ جمهوری اسلامی به گونه ای شکل گرفته که جهان عربی اسلامی به عنوان حوزه ی مهم نفوذش تعریف شده است یعنیوقتی به عنوان مثال ضربه ای، حرکتی، یا در آن بازی شطرنج جهانی و منطقه ای اتفاقی بخواهد بیافتد نسبت به آن ها حساس است.به عنوان نمونه طبق سخنان آقای طائب در5 یا 6 سال گذشته سوریه مهم تر از استان خوزستان است! این گفته بدان معنا نیست که استان خوزستان را بدهیم و سوریه را بگیریم، بلکه ذهن این افراد مانند آقای طائب به گونه ای شکل گرفته است که منطقه ی نفوذ و شطرنج بازی قدرت به گونه ای است که این منطقه و یا همان محور شمع مهم است و تمامی فعالیت ها در این حوزه تعریف شده است. حال سوالی که پیش می آید این است که آیا قفقاز در این حوزه قرار گرفته است؟ خیر! قفقاز در یک حوزه ی دیگری جا دارد که حداقل در این 150 سال اخیر یعنی در دوران امپراطوری تزار ها و دوران اتحاد جماهیر شوروی و تا فروپاشی اتحاد جماهیر شوروری در سال 1991عملاً ایرانی ها به گونه ای این حافظه ی تاریخی شان را پاک کرده بودند که ما اصلاً هیچ ربطی با این نقطه نداریم. چرا؟ چون یکی از غمبارترین و یکی از تراژیک ترین نقاط محور تاریخ معاصر ایران شکست ایران در جنگ های ایران و روسیه بود و قدرت فائقه ی روسیه ی تزاری و امپراطوری شوروی به گونه ای بود که اجازه ی هیچ تحرکی را به ایرانی ها نمی داد و اگر به خاطر داشته باشید ایرانی ها حتی اجازه نداشتند در دریای خزر کشتیرانی کنند. بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی به گونه ای بازی تغییرکرد اما با این حال قفقاز در کلیتش و نه تنها آذربایجان و ارمنستان بلکه قفقاز جنوبی و قفقاز شمالی با هفت ایالت و هفت جمهوری بسیار مهم و مسلمان نشین در داخل فدراسیون روسیه و سه جمهوری در قفقاز جنوبی، در خاطره و در ساخت قدرت محور شمع هیچ جایی نداشتند. یعنی می شود گفت وضعیت کنونی مصداق یکی از این زمان ها و موقعیت هایی است که در تاریخ شکل می گیرد بدون این که شما دخیل باشید یعنی بدون اینکه مثلا ایران یا هر کشور دیگری یک عاملیّتی داشته باشد فضایی خلق بشود. شاید بعد از 150سال است که قفقاز به یکباره وسط حوزه ی عمومی ایرانی ها آمده و می خواهد به یک مسئله تبدیل شود و در این 150 سال ایرانی ها به دلیل ترس به قفقاز نیاندیشیده بودند. البته در رابطه با این ترس هم می توان مفصل صحبت کرد.
پرسش:شما در فصل اول کتاب تحولات قفقاز شمالی و تأثیر آن بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران که در سال ۹۲ منتشر کردید از توسعه نیافتگی قفقاز شمالی سخنمی گویید و آنجا می گویید:
غلبه عادت بر مدنیت و دین به نوعی به انجماد در دالان زمان برای این مردم انجامید و سیاست های استعماری روسیه، پیوند های فرهنگی این مناطق را با ایران و ترکیه قطع کرد؛ حکومت روسیه، افزون بر پاک کردن دین از عرصههمگانی جامعه با تیشه به دنبال ریشه های فرهنگی این مناطق که همانا زبان ادبی فارسی، ترکی و عربی بود پرداخت و هستی و حریت تاریخی مردم این مناطق را زدود و آنها را دچار مستی فرهنگی کرد.
حال سوال این است که امروزه این خطر به اصطلاح مسخ فرهنگی چقدر منطقه جنوبی قفقاز را تمدید می کند که به نوعی با غفلت و بی توجهی ما به ظرفیت های تمدنی این منطقه همراه هست و در نهایت ممکن است به یک انقطاع فرهنگی کامل بیانجامد؟
و سوال دوم در رابطه با این است که جدا افتادگی فرهنگی بین ما و منطقه قفقاز را چقدر ناشی از سیاست استعماری روسیه و چقدر ناشی از بی توجهی سیاست گذاری فرهنگی در داخل ایران می دانید؟
پاسخ: در رابطه با سوال دوم من فکر می کنم این یک معادله ی دو مجهولی است!
به عنوان مثال در طول حداقل این صد و چندین سال پیش یک مجهولش روسیه یا استعمار روسیه است و یک بخش مهم آن هم به خودمان برمی گردد! ما مخصوصاً حتی در زمان پهلوی در همسایگی اتحاد جماهیر شوروی بودیم. با این که در این دوره ها یک انکشافی می شد و مثلاً هیئت های موسیقی از جمهوری آذربایجان می آمدند اما به دلیل سیاستی که وجود داشت این خواننده ها و هنرمندان نباید در تبریزکنسرتی برگزار کنند بلکه یا باید کنسرت را به تهران یا شهرهای دورترمی بردند؛ بنابراین به دلیل آن ذهنیت یا منطقی که داشتیم دست به سانسور خودمان می زدیم. من این موضوع را در کتاب های" ایران و پنج روایت" و "زبان و ایده ی وحدت ملی"مطرح کرده ام. تفکری مانند عباس اقبال آشتیانی وجود داشت که بر اساس آن زبان هایی که در ایران وجود دارند را به دو دستۀ زبان هایی که به فرهنگ ایران کمک می کنند و زبان هایی که ضد فرهنگ ایران هستند تقسیم بندی می کند.
متأسفانه زبان فارسی و عربی در زمره آن زبان هایی قرار می گیرند که باید به یک گونه ای اینها را از بین ببرند؛ بخشی از این موضوع برمی گردد به نگرش ما نسبت به اینکه ظرفیتهایی در این کشور داریم اما از آن غافلیم.
مثلاًدر انتخاب سفیری برای آذربایجان چه بهتر که او یک ترک اهل آذربایجان ایران باشد، یا برای ارمنستان از یک ارمنی که فرهنگ آنجا را دقیق تر می شناسد، استفاده کنیم تا اینکه از کرمان یا یزد برای آن کشور، سفیر انتخاب کنیم. پرداختن به چنین موضوعاتی نشان می دهد که نوع نگاه ها بسیار مهم است.
برای پرسش اول هم بهتر است اینگونه بگوییم که سیاست های امپراطوری تزاری روسیه از پسِ فردای پیروزی در جنگ، برای روس ها یک ژنرالی بود به نام ژنرال پائولوچی، این ژنرال در نامه ای برای تزار روسیه می نویسد: جنگ امروز تمام شد و ما نبرد را بردیم ولی جنگ اصلی از فردا شروع می شود!
تزار پاسخ می دهد: یعنی چه؟!
ژنرال جواب می دهد: اکنون وظیفۀ اصلی ما این است که چگونه فرهنگ این مردم والفبای کوفی را از بین ببریم؟ چگونه مانع رفتن آنها به مکه یا عتبات شویم؟ چگونه هیچ راهی به عثمانی و ایران پیدا نکنند؟ چگونه ارتباط خانوادگی آنها را قطع کنیم؟ بزرگانشان را یا باید با خودمان همراه کنیم یا اگر تسلیم نشدند تهدید کنیم، یا اگر نه تبعید کنیم که الآن مثلا یک شهری هست در منتهی الیه قطب شمال به نام نوریلسک در روسیه، شما اگر امروز آنجا بروید افرادی از نوادگان همان علمای شیعی و سنی هستند که به آنجا تبعید کرده بودند تا از این مناطق به دور باشند. و یا خیلی از اینها به زور کوچانیده شدند یا به خواست خودشان گفته اند که ما نمی خواهیم تحت حمایت روسیه زندگی کنیم. مثلاً از قره باغ یا اردوباد و از بسیاری از مناطق وارد ایران و یا حتی ترکیه شده بودند. یکی از مفاد عهدنامه ترکمانچای این بود که به جای این مسلمانانی که مثلا از ایروان و از قره باغ و... به ایران یا به شهر های دیگر کوچانیده می شوند حتما باید ارامنه ای که در داخل ایران هستند باید اجازه داده شود که در این مناطق، کوچانیده شوند که بافت جمعیتی شان عوض شده تا بتوانند به گونه ای آنها را مدیریت کنند و این روندی بود که نه تنها امپراطوری یا استعمار روسیه انجام داده بلکه استعمار انگلستان، استعمار فرانسه و حتی چین نیز همین کار را کرده است و جالب این است که یک نوع الگوی جهانی در این زمینه وجود دارد. مثلا یک نمونه کلاسیک آن فلسطین و اسرائیل و یا ایغورستان در چین است که از تمام جهان یهودیان در مناطق فلسطینی و مردمان "تیره هان" جمع می شوند و بعد آرام آرام مردمانی که در آنجا زندگی می کردند خودشان تبدیل به مهمان می شوند و بقیه میزبان و برای اثبات حقانیت حضور خودشان در این مکان به کتاب مقدس سه هزار سال پیش یا قس علی هذا رجوع می کنند!
به قول فرانتس فانون که می گوید: وقتی اروپاییان به آفریقای جنوبی آمدند،کتاب و انجیل دستشان بود، آفریقایی ها هم زمین داشتند. 50 سال بعد، کتاب در دستِ آفریقایی ها بود و زمین در دست اروپایی ها.
از نظر من این یک الگوی جهانی است.
در ادامه می خواهم در مورد موضوعی با ۹ بخش صحبت کنم:
اولین نکته این است که واقعاً خود من از چه منظری به موضوع نگاه می کنم؟ آیا به عنوان یک فعال سیاسی و یا از منظر یک فرد آذری به موضوع نگاه کرده و می اندیشم؟
بنابراین منظر ورود من به این بحث چیست؟
من نه به عنوان یک فعال سیاسی و نه حتی به عنوان یک آذربایجانیبه این مسئله نگاه نمی کنم و حتی قصد من تبدیل مسائل آکادمیک به مسائل سیاسی- امنیتی و قومیتی هم نیست. من به دنبال برجسته کردن یک مؤلفۀ سیاسی، امنیتیو یا مؤلفه های دیگر نیستم بلکه هدف من این است که چگونه می شود مسائل و دغدغه هایی که در جامعه ودر فضای عمومی وجود دارد را به یک مسئله آکادمیک تبدیل کرد. به عنوان مثال وقتی می خواهیم یک مسئله را آکادمیزه کنیم و به صورت آکادمیک صورت بندی کنیم؛ مقصودمان از این منظر آکادمیک چیست؟مقصود از صورت بندی آکادمیک این است که چشم اندازی نظری برای صورت بندی مسائل خویش پیدا کنیم و آن را نقطه ثقل قرار دهیم؛ به عنوان مثال زمانی که در مورد مسئله قفقاز صحبت می کنیم و مخاطبی که اهل آذربایجان، روسیه یا با دیدگاهی متفاوت است اگر صحبت ما را قبول نکند، حداقل برایش یک منطقی داشته باشیم.
اما منظر تئوریکی که من در قبال مسئله قفقاز دارم چیست؟ و مسئله را چگونه می بینم؟ آیا این منظره را به مثابه مسئله تاریخی می بینم یا خیر؟آیا به عنوان مسئله یک آذری می بینم؟ چه نوع نگاهی دارم؟!
من سه رویکرد کلان را مطرح کرده و رویکرد خود را که مبتنی بر رویکرد سوم است تشریح می کنم:
در مورد مسئله قفقاز به معنای عام کلمه و نه فقط جمهوری آذربایجان اولین رویکرد، رویکرد یوروآتلانتیک است. این رویکرد در خود ایران نیز به گونه ای در میان تحلیلگران ایرانی نیز وجود دارد، یعنی زمانی که تحلیلگران ایرانی و یا
معماران سیاست خارجی در ایران می اندیشند و به قفقاز نظر می کنند، از طریق این رویکرد می باشد.
این رویکرد، یعنی قفقاز، حیاط خلوت روسیه است.
در این رویکرد، ما قفقاز را به مثابه حیاط خلوت روسیه می بینیم؛ چرا؟ چون زمانی که آمریکا، فرانسه، انگلستان، اتحادیه اروپا و حتی ژاپن یا برزیل از آن نقطه به قفقاز نگاه می کنند، معتقدند اینجا حیاط خلوت روسیه است. این کشور در طول ۲۰۰ سال یک قدرت بزرگ بوده و الان آن قدرت اولیه خود را از دست داده و اینجا حیاط خلوتش هست. من با این رویکرد موافق نیستم.
پس در این نگاه فرهنگ و تمدن ایران چه می شود؟ و البتهنه تنها فرهنگ و تمدن بلکه قابلیت جغرافیایی چه می شود؟ ایران تنها یک کشور در همسایگی قفقاز نیست، ایران، خودش قفقاز است، همانطورکه روسیه وترکیه هم جزیی از قفقاز هستند.
چطور ما می گوییم ایران کشوری است که در حوزه خلیج فارس قرارگرفته، همینطور که می گوییم ایران کنار اقیانوس هند قرارگرفته، پس ایران بخشی از حوزه تمدنی اقیانوس هند هم هست. همانطور که بخشی از حوزه تمدنی دریای خزر می باشد چون ایران کنار دریای خزر قرارگرفته است.
پس ایران بخشی از حوزه تمدنی قفقاز هم هست، پس زمانی که به قفقاز نگاه می کنیم نمی توانیم قفقاز را به حیاط خلوت روسیه تقلیل دهیم.
نوع دیگری از صورت بندی قفقاز وجوددارد که تحلیلگران روسی و ژئوپلتیسین های روسی انجام می دهند. در نگاه آنها قفقاز به مناطق و فضاهای پسا-شوروی صورت بندی می شود. یک نگاه 150ساله که ماحصل امروزش کشورهایی مثل جمهوری آذربایجان، جمهوری ارمنستان، جمهوری گرجستان و مناطقی که در آسیای مرکزی قرار دارند، شده و به طور کلی این فضاها میراث تمدنی روسیه شده اند، بنابراین معتقدند که محق بوده و باید در مورد آنها ورود کنند. اینجا فضاهای پسا شوروی درامتداد با همان نگاه هایی است که تحلیلگران شوروی دارند.
نگاه سوم هم وجود دارد و به عاریت می گیرم از فلسفه علم که میگوید برخی اوقات بعضی از تئوری ها و نظریه وجود دارند که آنها را فربه نکرده اید و به همین دلیل در حالت ضعف هستند. یعنی شما به آن نپرداخته و مفهوم را فربه نکرده اید و این مفهوم نحیف و ضعیف است اما اگر به آن پرداخته شود، آرام آرام چارچوب نظری فربه می شود ومی تواند مسائل مهمی را برای شما حل کند.
با این مقدمه، من مفهوم قفقاز را به مثابه "فضاهای پسا ترکمنچای" مطرح می کنم. این رویکرد سوم به این معناست که ایران بعد از ورود استعمار روسیه در این مناطق، قدرت حاکمیتی خودش را واگذار کرد. ایران بدون اینکه دراین مناطق حاکمیت سیاسی داشته باشد می خواهد در مورد مسائل ملت آذربایجان، ملت ارمنستان و ملت گرجستان صحبت کند. بحث ما این نیست که ایران امروز مالکیت سیاسی بر این منطقه دارد ما حاکمیت سیاسی نداریم اما ما حضور پررنگ فرهنگی و دینی و تمدنی در کل قفقاز داریم. شما نمی توانید تاریخ و اکنون قفقاز زا بنویسید ولی به ایران ارجاع ندهید اما ایران نه به معنای "حاکمیت پارسی" بل ایران به مثابه قاره فرهنگی که زبان ها و ادیان و مذاهب گوناگون را در دل خود جای داده است.
اگر به بسیاری از ساحات اجتماعی و فرهنگی و حتی ابعاد زمانی خود نگاه کنیم، متوجه می شویم که ما با این منطقه و حتی نوع مسیحیت و دینی که در گرجستان و ارمنستان وجود داردنیز عجین هستیم. برخلاف تصور، گرجی ها و ارمنی ها تابع کلیسای ارتودکس روسی نیستند بلکه نوع مسیحیت آنها از نوع مسیحیت ایرانی نشأت گرفته است، یعنی رنگ و بوی ایرانی دارد. در مورد جمهوری آذربایجان هم اینگونه است، اسلام و تشیع اهل بیت و در امتداد گهواره تمدنی تشیع بزرگ است که از مدینه و مکه شروع می شود و تا یمن، لبنان و بخش هایی از سوریه و ترکیه و حاشیه خلیج فارس و بخش هایی از شبه قاره هند و خود ایران فرا گرفته شده وتا آذربایجان می رود و ازآنجا وارد روسیه می شود.
موضوع بحث سیاسی نیست، مرزهای سیاسی براساس قوانین بین الملی تعیین می شوند ولی تعیین مرزهای سیاسی به این معنا نیست که معادلات فرهنگی، تعاملات فرهنگی وتعاملات انسانی باید منقطع شود. به همین خاطر رویکرد من رویکرد فضاهای پسا ترکمنچای است که در ایران حضور بسیار مهمی می تواند داشته باشد.
بعدازاین مقدمه این پرسش بسیار مهم مطرح خواهد شد: آیا اساساً در جمهوری اسلامی امکان صورتبندی قفقاز به مثابه فضاهای پسا ترکمنچای وجود داردیا خیر؟ دلیلش چیست؟
دلیلش به خاطر ساخت قدرت است. یعنی هم ظرف هم مظروف آن. منظور از ظرف یعنی اینکه ایران کنونی به دلیل سیاست هایی که تجدد متقدم پیش از دوران پهلوی است شکل گرفته یعنی حداقل از اواخر دوران ناصری شروع می شود و در دوران رضاشاه پهلوی شکل می گیرد و در دوران محمدرضا شاه ادامه پیدا می کند و بعداز انقضای سلسله پهلوی در دوران جمهوری اسلامی ظاهر و روبنا و حتی قانون اساسی تغییر می کنند ولی زیربناهای فرهنگی بدون تغییر باقی می مانند. یعنی ایران از یک امپراطوری
کثیرالمله، کثیرالمذهب و کثیراللسانه یک ملت-دولتی که زبانش فارسی می شود، تبدیل می شود و این ساخت اجازه نمیدهد که ما مفهوم پسا ترکمنچای را براحتی درک کنیم و می توانیم تاثیرش را درساخت سیاست خارجی ایران نیز ببینیم.
شاخصه دوم همان محور شمع است یعنی شام، مصر و عراق که درنوع نگاه سیاست مداران و معماران سیاست خارجی ایران اساساً تنفس گاه ایران بوده و بعضاً محور مقاومت نیز نامیده می شود. به عبارت دیگرجهان عربی اسلامی است که بعدها به خاطر جنگ ایران و عراق و فاصله گرفتن دولت های عربی وضدیتشان با جمهوری اسلامی به محور تشیع تقلیل پیدا می کند.
حال این جهان اسلامی عربی زیربنا و پراکسیس سیاسی محور در ایران و همینطور بیرون آمدن ازاین محور برای ذهن معماران سیاست خارجی درایران ساده نیست.
امام موسی صدر نشان داد که مقام و جایگاه ولی فقیه مانند جایگاه شاهنشاه و پیش از انقلاب یک جایگاه فرا کشوری است. برای مثال، در دوران شاه وقتی امام موسی صدر در لبنان بود به دلیل اینکه در سخنرانی هایش یاهرجا که حضور داشت به شاه دشنام نمی داد یا درمورد شاه بدگویی نمی کرد، افراد نزدیک به یاسر عرفات مانند جلال الدین فارسی معتقد بودند که او فردی خائن است و با شاه همکاری می کند.
امام موسی صدر معتقد بود که شاه به عنوان یک فرد در داخل ایران رئیس یک حکومت است و معارضین سیاسی اش درایران به عنوان شخصیت اول مملکت مبارزه می کنند اما اين آدم ها فراموش مي کنند که شاه ايران در بيرون از ايران تنها رئيس حکومت ايران نيست بلکه سمبل تشيع در جهان است و چه دوست داشته باشيم یا نه در ساخت قدرت، ذهن، زبان و در حافظه جمعي تشيع در خارج از مرز هاي ايران مقام ولايت به عنوان سمبل تشيع در جهان است و تنها رهبر ايران و رئيس حکومت در ايران نيست و اين حرکتي که آیت الله خامنه اي و دفتر و ميشود گفت نمايندگان آیت الله خامنه اي کردند، -من به عنوان يک ايراني در داخل تعارضات سياسي ايراني صحبت نميکنم ، به عنوان کسي که از بيرون و از عرصه بين الملل نگاه مي کند ميگویم - اين يک حرکتي بود که بسياري از بازيگران را کيش و مات کرد و نشان داد که مساله قره باغ از منظر شيعي اهميت خاصي دارد. هر چند دستگاه ديپلماسي به دليل ساخت Persianate state يعني دولت پارسي و ساخت محور شمع که جهان اسلامي عرب را مورد اهمیت مي داند، هنوز نتوانسته اين منطقه را ببيند و يا ظرفيت ها را درک کند.
نکتۀ پایانی اینکه در رابطه با این موضوع باید به دستگاه ديپلماسي، راهکار بدهیم و تنها به تئوري و نظريه پردازي بسنده نکنیم. وقتي ما نگاه به قفقار را به مثابه حياط خلوت قبول نداريم، و قفقاز به مثابه فضاهاي پساشوروي را نیز مطرح نمی کنیم آنگاه نگاه سومی را مطرح می کنیم و بر اساس آن معتقدیم که ما اينجا را به عنوان فضاها و مناطق تنفسي پسا-ترکمنچاي دانسته و نقش ايران را مهم مي دانيم. بنابراین باید رويکرد و راهکار خود را هم ارائه کنیم و اینکه چه سياستي را راجع به پیرامون نزدیک ایران مي خواهيم انجام بدهيم. آن سياست امتداد فرهنگي که از درون مفهوم پسا ترکمنچاي بيرون می آید چيست؟
درمعضلي که بين آذربايجان و ارمنستان است، نقش ايران را مبتني بر آن سياست ديني و با التفات به مفهوم تَعالَوا إِلی كَلِمَةٍ سَواءٍ ببینید. اکنون در میان خود آذريها و ارمنيها در جمهوري ارمنستان و جمهوري آذربايجان نفرت شديدي وجود دارد .
به دلیل ارتباطی که با آذري ها در ارمنستان، روسيه، آذربايجان و مولداوي يا حتی دياسپوراي آذري و ارمني داشته ام ، معتقدم در آنجا دعواهايي که از50 یا 100سال پيش اتفاق افتاده را در خودشان دروني کرده اند و اين تضادشان يک تضاد وجودي شده است، با این تفاسیر اکنون ايران چگونه مي تواند ورود کند؟ ايران نباید مانند ترکيه نيروي نظامي خود را وارد کند و يا سمت آذربايجان یا ارمنستان بايستد و يا مانند روسيه به هردو طرف اسلحه بفروشد ويا مانند فرانسه و اتحاديه اروپا پشت ارمنستان بايستد و به آذربايجان بگوید غصه نخور يا مثل آمريکا بگویند صبر پيشه کنید يا مثل اسرائيل مثلا به دليل اينکه بخواهد به حوزه نفوذ ايران ورود بکند تلاش بکند آذربايجان را به يک معنا کلوني خودش بکند تا بتواند از آنجا به ايران ضربه بزند. سياست خارجي ايران و یا حداقل سياست اعلاني و اعمالي آن اين بوده که ما در همه جا بدنبال احقاق حقوق ضعفا هستيم و در همه جا به دنبال احقاق حقوق بر مبناي مواضع ديني که مواضع ديني هم يک مواضع من عندي نيست، هستيم. در قرآن اصلي وجود دارد که می گوید: مسيحيان، مسلمانان و يهوديان با تمام اختلاف هايي که داريد در يک نقطه مشترکيد. مسيحيان ارمنستان و مسلمانان آذربايجان هم مي توانند باهم گفت و گو کنند و اين گفتگو براساس رويکرد گفتگوي ديني باشد که اگر ايران به عنوان مثال قصد ورود داشت در دامن بحث هاي قوميتي و حتي بحث هاي جانبدارانه از ارمنستان نيفتد و سياستش يک سياست شفاف مبتني بر
رویکرد فضاي پسا-ترکمنچاي به معناي امتداد فرهنگي باشد. بايد رويکرد گفتگوي ديني را هم در کنار رويکرد هاي ديگر قرار داد و گفت وگوي اسلام و مسيحيت از قضا اينجا مي تواند خيلي کمک کننده باشد تا آن نوع بينشی که بر اساس بينش قوميتي در ميان ارمني ها و آذربايجاني ها شکل گرفته و نفرت قومیتی و وجودي ایجاد شده را حل کند. از نظر من تنها ایران ظرفیت انجام چنین کاری را دارد.
پرسش:خيلي ممنونم. در بين بحث هايي که شما توضيح داديد دو مورد از سوالات من هم پاسخ داده شد، فقط اين نکته اي که شما در مورد تمرکزگرايي فرهنگي برخاسته از محورشمع ياد مي کنيد و معتقد هستید اين تمرکزگرايي بايد اصلاح شود و به ظرفيت هاي منطقه قفقاز نیزتوجه داشته باشيم، سوال اين است که براي اين اصلاح رویه بايد منتظر نهاد هاي رسمي و ديپلماسي رده هاي حاکميتي ايران باشيم يا در سطوح هاي پايين تر راهکار هاي ديگري نیز مي توان در نظر داشت؟
پاسخ: يکي از شاخصه هاي جوامع مدرن اين است که يک حالت جنبش در جامعه و يک ظرفيت نهاد سازي در حاکميت وجود دارد. يعني جامعه بايد چيزي را طلب کند و حاکميت به دنبال نهادسازي آن برود. اکنون در افکار عمومي ايران فضايي شکل گرفته که به عنوان مثال ما بايد برای حل این مناقشه تلاش کنيم و ايران مي تواند در حل آن نقش داشته باشد. نکته ای را می خواهم بگویم و شايد مخاطب من آذربايجاني هايي باشند که در ايرانند و آذري هايي نباشند که در آذربايجانند يا ارمني هايي که درجمهوري ارمنستان هستند. اين افراد بايد متوجه باشند که اين دعوا يا اين جنگ، جنگ ايران و ارمنستان نيست و یا جنگ ايران و آذربايجان نيست. بلکه جنگي بين دو کشوري است که در سازمان ملل از نظر حقوقي دوکشور کاملاً مجزا و منفک از ايران، روسيه و ترکيه هستند و کشورهاي ديگر هميشه براساس خطوط کلي سيستم ملت -دولت که در جهان مدرن شکل گرفته و بر اساس منافع ملي خودشان مي توانند ورود پيدا کنند. اما جمهوري اسلامي يک اصلي را هم به آن اضافه کرده و آن بُعد ديني و معنوي است. يعني اگر ما در جایی ورود پيدا مي کنيم قرار نيست برويم و مثل عربستان تخريب کنيم بلکه قصد ما این است که اگر زماني ورود کرديم مي خواهيم آنجارا احيا کنيم وما همانند داعشی ها نیستیم که به جان مردم بیافتند و عملیات انتحاری انجام دهند. راه ها و راهکارهايي که مي شود اين دو ملت را به يکديگر نزديک کرد و تخم نفرت را از اين جامعه ها بيرون آورد اين است که با نخبگان و جامعۀ آنها ارتباط برقرار کنيم.
البته من تاکنون حداقل در فضای روشنفکري و دانشگاهي اين ظرفيت را در ايران نديده ام که مثلاً با نخبه هاي ارمني و آذري در کشور هاي ارمنستان و آذربايجان ارتباط برقرار کرده و بتوانند فضاي گفتماني برقرار کنند. برعکس خیلی از ايراني ها از ارامنه جانبداري مي کنند و تلاش مي کنند ارامنه را نمایندگی بکنند. فعالين و اکتيوييست هاي آذربايجاني هم تلاش مي کنند جمهوري آذربايجان را بر عليه ارمنستان در ايران نمايندگي کنند در حالي که کار ما اين است که بر اساس منافع ملي و مفهوم گفتگوي بينا ديني راهي پيدا کنيم که نفرت ها کمتر شود. چرا که در دنيا نفرت پراکني وجود دارد و نفرت پراکني کاری ندارد.
پرسش: به عنوان سوال آخر شما در يکي از مصاحبه هایتان به حجم بالاي کليپ هايي که با مضامين ديني به ويژه شيعي در اين چند روز در فضاي جنگ در قفقاز جنوبي به زبان ترکي آذربايجاني در فضاي مجازي ايران مي چرخد اشاره داشته ايد و عنوان کرده ايد صفحۀ شطرنجي که چيده شده يک بعد مغفول دارد وآن ظرفيت تمدني تشيع است که در دراز مدت مي تواند به سود ايران باشد. سوال اين است که این ظرفيت شيعه چگونه مي تواند در دراز مدت به نفع ايران باشد؟
پاسخ: ساخت قدرت در جمهوري آذربايجان سکولار است، يعني تلاش مي کند مضامين ديني مثلاً جريان هاي ديني نتواند وارد حکومت شوند و حکومت را تحت تأثير قرار دهند ولي با باز شدن اين فضا و مشخصاً با ورود گروه هاي اخواني و مثلاً ترکيه به عنوان يکي از گروه هاي مهم اخوان المسلمين در جهان اسلام امروز وارد اين منطقه مي شوند و با ورودشان يقيناً گفتمان اسلام سياسي با رنگ و بوي اخواني تلاش مي کند حکومت را در دراز مدت هدف قرار دهد با اینکه بدنه جامعه شيعي است و اين خود عامل مهمی است که این تقلاها را در حوزه فرهنگي آرام آرام به حوزه سياست و جامعه کوچ مي دهد و اين در بلند مدت يقيناً مي تواند در ساخت قدرت در جمهوري آذربايجان تأثيرات بنيادي بگذارد و
اين چيزي نيست که خاندان علي اف بتواند جلوي آن را بگيرد زيرا قدرت در آنجا به صورت گفتمان دموکراتيک و نهاد هاي دموکراتيک شکل نگرفته و يک خاندان موروثي است و نمي تواند در بلند مدت مقابل امواج شديد مدرنيته و بنياد گرايي چه از لحاظ شيعي و چه از لحاظ اخواني دوام بیاورد و مي تواند آنجا تلاطم هايي را ايجاد کند که در کوتاه مدت و يا در ميان مدت ساخت قدرت را به چالش بکشد.
ولی کوزه گر کالجی : جنگ در قفقاز و آینده آن
