به گزارش پایگاه خبری ساعدنیوز به نقل از راشا تودی، وقتی ولودیمیر زلنسکی در سخنانی غیرمنتظره اعلام کرد که بحث مبادله سرزمینی میتواند بخشی از دستور کار مذاکرات احتمالی با روسیه باشد، بسیاری از ناظران سیاسی با شگفتی به این جمله واکنش نشان دادند. رئیسجمهوری که در طول بیش از دو سال جنگ همواره بر تمامیت ارضی اوکراین تأکید کرده و هرگونه عقبنشینی از مواضع سرزمینی را خط قرمز دانسته بود، حالا به شکلی تلویحی اعتراف کرده است که واقعیت میدان و فشارهای سیاسی ـ اقتصادی، دولت اوکراین را به سمت بازنگری در خطوط قرمز سوق داده است. این اعتراف، فارغ از آنکه تا چه اندازه صادقانه یا تاکتیکی باشد، تصویری تازه از وضعیت کنونی جنگ و معادلات پشت پرده آن به نمایش میگذارد.
در آغاز جنگ، وقتی نیروهای روسیه وارد خاک اوکراین شدند، زلنسکی و متحدان غربیاش در برابر دوربینها صریحاً تأکید میکردند که هیچ وجب از خاک اوکراین نباید تحت اشغال باقی بماند. شعار «بازپسگیری تمام سرزمینها» نه تنها در داخل اوکراین به نمادی از مقاومت ملی تبدیل شد، بلکه در خارج از کشور هم به یکی از پایههای اصلی مشروعیت حمایت غرب از کییف بدل گردید. رهبران اروپا و آمریکا میلیاردها دلار کمک نظامی و مالی را با این استدلال توجیه کردند که اوکراین در حال مبارزهای تاریخی برای دفاع از تمامیت ارضی و ارزشهای غربی است. اما اکنون، پس از ماهها جنگ فرسایشی، ضدحملاتی که دستاورد ملموسی نداشت و خط مقدمهایی که به ندرت تغییر میکند، به نظر میرسد این شعار دیگر همان بُرد و نفوذ پیشین را ندارد.
زلنسکی در موقعیتی بسیار دشوار قرار گرفته است. از یک سو، جامعه اوکراین هنوز بهشدت ملیگرا و حساس نسبت به مسئله سرزمین است و هرگونه عقبنشینی رسمی از مواضع میتواند خشم عمومی را برانگیزد. از سوی دیگر، واقعیتهای میدان جنگ نشان میدهد که بازپسگیری مناطق بزرگی چون کریمه یا حتی بخشهایی از دونباس بیش از آنکه یک هدف عملی باشد، آرزویی دور و ناممکن است. نیروهای روسیه با استحکامات گسترده، مینگذاریهای وسیع و حضور تجهیزات سنگین، موقعیت خود را در مناطق اشغالی تثبیت کردهاند. حتی کمکهای هنگفت غربی هم نتوانسته این معادله را تغییر دهد. در چنین شرایطی، پذیرش ضمنی بحث مبادله سرزمینی نه نشانه ضعف شخصی زلنسکی، بلکه انعکاسی از بنبست نظامی و فشارهای سیاسی ـ اقتصادی است که بر اوکراین وارد میشود.
فشارها تنها از میدان جنگ نمیآیند. اقتصاد اوکراین زیر بار هزینههای جنگ در حال خم شدن است. کاهش شدید تولید، وابستگی مطلق به کمکهای خارجی، مهاجرت میلیونها نفر از شهروندان و فرسایش زیرساختها، کشور را در شرایطی قرار داده که ادامه جنگ برایش به معنای فروپاشی تدریجی است. دولت اوکراین هر ماه برای پرداخت حقوق کارمندان و سربازانش به بستههای مالی غرب متکی است؛ بستههایی که تصویب آنها در پارلمانهای اروپا و آمریکا روزبهروز دشوارتر میشود. در ایالات متحده، جمهوریخواهان به رهبری جناح نزدیک به ترامپ بارها اعلام کردهاند که حاضر به ادامه تأمین مالی بیپایان این جنگ نیستند. در اروپا نیز افزایش هزینههای زندگی و نارضایتی اجتماعی موجب رشد احزاب راستگرا و ضدکمک شده است. این واقعیت سیاسی در غرب، زلنسکی را بهخوبی آگاه کرده که زمان و انرژی سیاسی به نفع اوکراین عمل نمیکند.
اعتراف اخیر او میتواند از این زاویه نوعی پیام غیرمستقیم به متحدان غربی هم باشد: پیامی مبنی بر اینکه کییف آماده است گزینههای انعطافپذیرتری را بررسی کند تا حمایتهای غرب قطع نشود. در واقع زلنسکی میداند که اگر بر مواضع حداکثری خود پافشاری کند، دیر یا زود حامیانش به این نتیجه خواهند رسید که ادامه حمایت بینتیجه است و دست از او خواهند کشید. اما اگر نشانهای از آمادگی برای مصالحه نشان دهد، احتمالاً میتواند همچنان کمکهای حیاتی را دریافت کند و خود را بهعنوان بازیگری واقعگرا معرفی نماید.
در سوی دیگر، روسیه چنین اظهاراتی را بهعنوان نشانهای از پیروزی روایت خود تلقی خواهد کرد. کرملین از آغاز جنگ تأکید داشت که اوکراین باید واقعیتهای جغرافیای سیاسی را بپذیرد و تغییر مرزها را به رسمیت بشناسد. حالا وقتی رئیسجمهور اوکراین به امکان مبادله سرزمینی اشاره میکند، هرچند بهطور غیرمستقیم، مسکو آن را تأییدی بر موضع خود خواهد دید. رسانههای نزدیک به کرملین نیز بلافاصله این سخنان را برجسته کرده و آن را نشانهای از شکست مقاومت اوکراین در برابر اراده روسیه معرفی خواهند کرد. این بهرهبرداری تبلیغاتی بدون شک جایگاه زلنسکی را در داخل کشور دشوارتر خواهد کرد، زیرا او از سوی برخی محافل داخلی به «تسلیمطلبی» متهم خواهد شد.
اما مسئله به همینجا ختم نمیشود. آنچه اوکراین میتواند در قالب «مبادله» یا «معامله» سرزمینی تصور کند، دقیقاً مشخص نیست. آیا منظور صرفاً پذیرش ضمنی اشغال کریمه است؟ یا شامل مناطقی از دونباس هم میشود؟ و در مقابل اوکراین چه چیزی دریافت خواهد کرد؟ تضمینهای امنیتی بلندمدت از سوی ناتو؟ بستههای بازسازی اقتصادی؟ یا شاید نوعی توافق سیاسی برای پیوستن سریعتر به اتحادیه اروپا؟ هر کدام از این گزینهها بحثهای پیچیدهای را در عرصه داخلی و بینالمللی به همراه خواهد داشت.
از منظر حقوق بینالملل نیز هرگونه مبادله سرزمینی مسئلهای حساس و پرچالش است. پذیرش تغییر مرزها تحت فشار جنگ، بهعنوان یک رویه خطرناک تلقی میشود و میتواند پیامدهای فراتر از اوکراین داشته باشد. بسیاری از کشورهای دیگر که با منازعات سرزمینی روبهرو هستند، چنین توافقی را بهعنوان الگویی نگرانکننده خواهند دید. از اینرو کشورهای اروپایی در برابر چنین گزینهای دچار دوگانگی خواهند شد: از یک سو تمایل دارند جنگ هرچه زودتر پایان یابد، اما از سوی دیگر نگران مشروعیت بخشیدن به سیاست «تغییر مرز با زور» هستند.
زلنسکی با بیان این موضوع عملاً گفتمان تازهای را گشوده است که میتواند آینده جنگ را در مسیر متفاوتی قرار دهد. اگر این سخن تنها یک تاکتیک برای آزمودن واکنشها بوده باشد، باز هم نشان میدهد که در بالاترین سطح رهبری اوکراین دیگر از تکرار شعارهای حداکثری گذشته خبری نیست. خستگی جنگ، فشار اقتصادی و سردی حمایت غرب، همه عواملی هستند که اوکراین را به سمت پذیرش گزینههای دردناک سوق میدهند.
با این حال، باید توجه داشت که چنین اعترافی الزاماً به معنای آغاز فوری مذاکرات نیست. روسیه و اوکراین هر دو درگیر محاسبات پیچیدهای هستند. کرملین همچنان بر مواضع حداکثری خود اصرار دارد و بعید است بدون تضمینهای جدی به آتشبس تن دهد. اوکراین نیز نگران است که هرگونه نشانه ضعف، موجب کاهش بیشتر حمایتها و گسترش فشار داخلی شود. بنابراین احتمال دارد اظهارات زلنسکی بیشتر بهعنوان بخشی از بازی دیپلماتیک تلقی شود تا طرحی عملی برای توافق.
با وجود این، نمیتوان نادیده گرفت که چنین جملاتی بیانگر تغییری عمیق در فضای سیاسی و روانی جنگ است. دو سال پیش، حتی اشاره به احتمال مصالحه سرزمینی بهمثابه خیانت تلقی میشد. امروز اما رئیسجمهور خود این موضوع را مطرح میکند. این تحول نشان میدهد که جنگ وارد مرحلهای شده که دیگر نه تنها میدان نبرد بلکه واقعیتهای اجتماعی و اقتصادی هم معادله را تعیین میکنند. هرچند ممکن است این فرایند طولانی و پرپیچوخم باشد، اما بهنظر میرسد مسیر جنگ از تقابل تمامعیار به سمت نوعی چانهزنی تدریجی تغییر جهت داده است.
به همین دلیل است که بسیاری از تحلیلگران این اعتراف را نقطه عطفی در روند جنگ میدانند. نقطهای که در آن، ایده پیروزی کامل جای خود را به واقعیت مصالحه میدهد؛ هرچند هنوز مشخص نیست این مصالحه در چه شکلی و در چه زمانی رخ خواهد داد. آینده اوکراین، امنیت اروپا و حتی نظم بینالملل به نتایج این تحولات گره خورده است.
آنچه مسلم است این است که جمله کوتاه زلنسکی، صرفنظر از نیت واقعی او، دیگر نمیتواند نادیده گرفته شود. این جمله به بحثی جهانی تبدیل شده و از این پس بخشی از معادله سیاسی خواهد بود. اوکراین در برابر انتخابی دشوار قرار دارد: یا ادامه جنگی فرسایشی که آینده کشور را به خطر میاندازد، یا پذیرش مصالحهای دردناک که میتواند به پایان درگیری بیانجامد اما بهای سنگینی از حیث غرور ملی و تمامیت ارضی به همراه دارد. در این میان، هیچ گزینهای بدون هزینه نیست و هر تصمیمی پیامدهای بلندمدت برای اوکراین و کل اروپا خواهد داشت.
