عادی سازی روابط ترکیه و ارمنستان؛ چشم اندازها و موانع 

شکست اخیر ارمنستان در جنگ با آذربایجان باعث شد که ارمنستان از موضع سخت خود به عنوان یک کشور شکست ناپذیر و کشوری که کنترل بخش هایی از خاک آذربایجان در دست آن بود، عقب بنشیند، و اکنون از موضع یک کشور شکست خورده در جنگ صحبت می کند.

ساعدنیوز: دیدار اخیر اردوغان، علی اف و پاشینیان در پراگ توجه بسیاری از رسانه های جهان را به خود جلب کرد. به نظر می رسد، دولت پاشینیان راهی جز توافق با ترکیه و آذربایجان در خصوص مسأله قره باغ نمی بیند و این دیدار سیگنالی قوی برای آغاز جریان عادی سازی روابط میان سه کشور است. در این میان، با توجه به وزن ژئوپلتیکی ترکیه، عادی سازی روابط ترکیه و ارمنستان از اهمیت بیشتری برخوردار است. به نظر حضرتعالی چه مسائل و عواملی فرایند عادی سازی روابط فیمابین این دو کشور را کلید زده است و چه موانعی بر سر راه این عادی سازی قرار دارد؟

دکتر سجاد آتشبار: دیداری که اخیراً در کنفرانس سران کشورهای اروپایی در پراگ بین اردوغان، علی اف و پاشینیان رخ داد، یک رویداد بی سابقه یا کم سابقه در تاریخ دیپلماسی سه کشور بود. در مورد ترکیه باید بگوئیم که بعد از 13 سال، اولین بار بود که سران ارشد دو کشور یعنی ترکیه و ارمنستان دیدار دیپلماتیک و رسمی را با همدیگر داشتند. نفس این دیدار نشانگر ورود روابط دو کشور به یک مرحله جدیدی است و می شود گفت که این دیدار نقطه عطفی بوده در روابط ترکیه و ارمنستان!

اما برای این که وارد بشویم به بحث اساسی مان، یعنی آینده ترتیبات امنیتی، اقتصادی و سیاسی منطقه قفقاز جنوبی و پیوندش با ترکیه، باید به تاریخچه ای از روابط ترکیه و ارمنستان و بحث آذربایجان بپردازیم.

بعد از استقلال ارمنستان از اتحاد جماهیر شوروی، ترکیه یکی از نخستین کشورهایی بود که استقلال این کشور را به رسمیت شناخت. اما ما شاهد بودیم که در اعلامیه استقلال ارمنستان بحث نسل کشی ارامنه توسط امپراطوری عثمانی و ادعای سرزمین های آناتولی شرقی تحت عنوان ارمنستان غربی و غرامت کشتار ارامنه مطرح شد. بعد ازآن، جنگ قره باغ و اشغال بخشی از خاک جمهوری آذربایجان توسط ارمنستان را شاهد بودیم. این مسائل باعث شد که روابط ترکیه با ارمنستان بعد از استقلال این کشور از شوروی آن طور که باید و شاید شکل نگیرد.

بعد از این که این شرایط در دهه 90 شکل گرفت، تا سال 2009 عملاً دو کشور روابط دیپلماتیکی به آن صورت نداشتند و ترکیه در واکنش به اشغال قره باغ توسط ارمنستان، مرز زمینی اش با این کشور را مسدود کرده بود. در سال 2009، دولت ترکیه کوشید که روابط اش با ارمنستان را احیاء کند. چرا که در آن دوران، ترکیه به دنبال احیای جایگاه خودش درعرصه بین المللی از طریق تئوری معضل صفر با همسایگان خودش بود و تلاش می کرد تا ذهنیتی مثبت از خودش را در عرصه جهانی ایجاد کند.

در همین راستا، ترکیه در آن منقطع به دنبال احیای روابط خودش با ارمنستان بود. اما به دلایلی که در ادامه توضیح خواهم داد، این تلاش ها به شکست انجامید. با این حال، بعد از جنگ اخیر در قره باغ و پیروزی جمهوری آذربایجان، ما شاهد این بودیم که توازن قوا در قفقاز جنوبی و رابطه ترکیه با ارمنستان و همین طور رابطه آذربایجان و ارمنستان به هم خورد. نتایج این جنگ، ما را وارد یک اتمسفر و وضعیت جدید کرد.

عواملی که باعث شد که وضعیت و ترتیبات جدید شکل بگیرد، از یک سو، شکست ارمنستان و تضعیف این کشور، و از سوی دیگر، تقویت جمهوری آذربایجان بود. در یک سال اخیر شاهد این بودیم که کشور ترکیه تحت رهبری آقای اردوغان در مسیر مصالحه جویی و تنش زدایی قرار گرفته است. عادی سازی روابط با اسرائیل، امارات، عربستان و تلاش برای عادی سازی روابط با مصر، نمود بارز این روند جدید در سیاست خارجی دولت ترکیه است.

یکی دیگر از مواردی که ترکیه به دنبال احیای روابط از مسیر دیپلماسی است، ارمنستان می باشد. در شرایط موجود، ما می توانیم از عوامل بازدارنده و در عین حال، عوامل مقوم در مسیر بهبود روابط میان ارمنستان و ترکیه اشاره کنیم؛ اگر بخواهیم از عوامل مقوم شکل گیری شرایط جدید که می تواند راه را برای بهبود روابط ترکیه و ارمنستان و در نهایت شکل گیری ترتیبات جدید در منطقه قفقاز نام ببریم، باید به شکست ارمنستان در جنگ قره باغ اشاره کنیم.

شکست اخیر ارمنستان در جنگ با آذربایجان باعث شد که ارمنستان از موضع سخت خود به عنوان یک کشور شکست ناپذیر و کشوری که کنترل بخش هایی از خاک آذربایجان در دست آن بود، عقب بنشیند، و اکنون از موضع یک کشور شکست خورده در جنگ صحبت می کند. همین طور، ما در افکار عمومی ارمنستان شاهد این بودیم که علیرغم شکست در جنگ، پاشینیان توانست رأی لازم را از مردم بگیرد و به قدرت و حکومت خودش در این کشور ادامه دهد. این حاوی یک پیام خیلی مهم است، و آن پیام این است که رویکرد پاشینیان در قبال دنیای بیرون مورد اقبال بیشتر مردم ارمنستان است.

در واقع، پاشینیان در عرصه سیاست خارجی، ارمنستان را محدود به روسیه نمی کند، و دوست دارد که ارمنستان را از شرایط انزوای منطقه ای خارج کند؛ انزوایی که باعث شده است که ترکیه مرزهای را به روی ارمنستان ببندد و این کشور ارتباط خودش را با دنیای غرب از دست دهد و خودش را مجبور و محکوم به رابطه با ایران و گرجستان بداند.

از سوی دیگر، ما شاهد این بودیم که در طول جنگ قره باغ و امضای توافق آتش بس، یک شکاف عمیقی میان دیاسپورای قدرتمند ارمنی و حکومت فعلی ارمنستان به رهبری پاشینیان شکل گرفت. همه کسانی که با مسائل ارمنستان از نزدیک آشنا هستند، می دانند که دیاسپورای ارمنی در آمریکا و اروپا بسیار قدرتمند هستند، و به شدت مخالف با هر نوع عادی سازی روابط با ترکیه و آذربایجان هستند. آنها معتقدند که تا زمانی که ترکیه نسل کشی ارامنه را به رسمیت نشناخته و غرامت پرداخت نکرده، نباید روابط ارمنستان با ترکیه عادی سازی شود. این شکاف طی جنگ اخیر عمیق تر شد و باعث شد که اشتیاق ارمنستان و دولت آقای پاشینیان برای عادی سازی روابط با ترکیه و خروج از انزوای موجود بیشتر شود!

علاوه بر این، گروهی که در ارمنستان به نام قره باغی ها شناخته می شوند، یعنی سیاستمدارانی که ریشه قره باغی دارند، دیدگاه به شدت منفی نسبت به آذربایجان و ترکیه دارند و با هر نوع عادی سازی روابط با این دو کشور بدون پیش شرط مخالف اند. این دسته از سیاستمداران مدعی اند که بخش هایی از آناتولی باید به عنوان غرامت به ارمنستان داده شود! در حال حاضر، شاهد این هستیم که گروه قره باغی ها در سیاست ارمنستان تا حدودی تضعیف شده اند و به حاشیه رفته اند.

یکی دیگر از انگیزه های عمده ای که می شود به عنوان عامل مقوم مؤثر بر تسریع روند عادی سازی روابط ترکیه و ارمنستان و نیز تحولات ترتیبات امنیتی، اقتصادی و سیاسی در قفقاز جنوبی، از آن یاد کرد، بحث مخالفت هایی بوده که سابقاً آذربایجان داشته است. به عبارت دیگر، یکی از عواملی که باعث روند عادی سازی روابط ترکیه و ارمنستان در سال 2009 شد، مخالفت های آذربایجان با رویکرد مصالحه جویانه ترکیه بود که در نهایت به شکست انجامید.

بعد از پیروزی آذربایجان در جنگ اخیر در قره باغ، این کشور دیگر دغدغه ای درباره عادی سازی روابط ترکیه و ارمنستان ندارد. بنابراین، یکی از موانع عادی سازی برطرف شده است. علاوه بر این، طی ماه های اخیر، اروپا دچار یک بحران انرژی شده است، و عرضه انرژی های فسیلی در این کشورها از سوی کشورهای عرضه کننده از جمله روسیه با مشکل مواجه شده است. در حال حاضر، ارمنستان و خود اروپا نیز زمینه هایی را می بینند که با عادی سازی روابط با ترکیه و آذربایجان، ارمنستان می تواند بخشی از کوریدور و مسیری باشد برای انتقال منابع انرژی قفقاز جنوبی و آسیای مرکزی به اروپا باشد.

اما اگر بخواهیم به محدودیت ها و موانع عادی سازی روابط ترکیه و ارمنستان بپردازیم، باید در ابتدا به دیاسپورای قدرتمند ارمنی ساکن در آمریکای شمالی و اروپا اشاره کنیم که به شدت مخالف رویکرد آقای پاشینیان و روند عادی سازی بدون شرط است. آنها خواستار به رسمیت شناخته شدن نسل کشی ارامنه از سوی ترکیه و غرامت هستند.

یکی دیگر از موانع جدی دیگر، مخالفت های جدی در درون خود ارمنستان است. گروه قره باغی های ارمنستان که در سیستم نظامی، اداری و امنیتی این کشور دارای نفوذ هستند، بدون تردید سنگ اندازیهایی در این مسیر خواهند کرد، و پاشینیان در مسیری که می خواهد به سوی عادی سازی با ترکیه طی کند، از این موانع متأثر خواهد شد.

موضوع دیگر بحث اختلافات مرزی و عدم تعیین مرز دقیق میان آذربایجان و ارمنستان، و عدم امضای قرارداد صلح میان دو کشور است. تا زمانی که تنش های مرزی میان دو کشور وجود دارد، و نوار مرزی دقیق بین دو کشور تعیین نشده است، زمینه ها برای درگیری بین دو کشور به شدت وجود دارد. این زمینه های درگیری در واقع می تواند عامل مختل کننده عادی سازی روابط بین ترکیه و ارمنستان باشد، چرا که ترکیه نمی تواند بی توجه به رویکرد خود نسبت به آذربایجان و قفقاز جنوبی تصمیمی درباره روند عادی سازی روابط با ارمنستان بیندیشد.

بدون تردید، تا زمانی که این قرارداد صلح و تعیین مرزها انجام نشود، عادی سازی روابط فیمابین ارمنستان و ترکیه با یک سری محدودیت هایی مواجه خواهد بود.

مورد دیگر، کوریدور زنگزور می باشد که قرار است نخجوان را به خاک اصلی آذربایجان وصل کند. اختلاف نظری که میان ایروان و باکو وجود دارد این است که ارمنستان معتقد است که حاکمیت و اداره این کوریدور جاده ای و ریلی باید در دست ارمنستان باشد. جمهوری آذربایجان مدعی است که این حق آذربایجان است که این بخش از کوریدور را مدیریت کند. تا زمانی که این بحث به نتیجه نرسیده است، روند عادی سازی روابط ترکیه و ارمنستان با مشکل مواجه خواهد بود.

آخرین مانعی که می خواهم در اینجا به آن اشاره کنم، مداخله کشورهای ثالث است؛ یعنی کشورهایی به غیر از سه کشور ترکیه، ارمنستان و جمهوری آذربایجان. بدون تردید، در این مسیر عادی سازی روابط، برخی بازیگران منطقه ای ممکن است مخالفت داشته باشند، با این مسیر و حرکت، و رویکردی که این سه کشور اتخاذ کرده اند. یکی از این کشورهای ثالث در واقع جمهوری اسلامی ایران است که مخالف شکل گیری ترتیبات امنیتی و سیاسی جدید در همسایگی خودش در قفقاز جنوبی است. ایران یکی از کشورهایی است که دوست ندارد که این پروسه به نتیجه برسد چرا که این مسأله باعث کاهش تأثیرگذاری جمهوری اسلامی ایران در ارمنستان خواهد شد.

در مقام جمع بندی، اگر بخواهیم به چشم انداز پیش رو و رویکرد ترکیه و ارمنستان در آینده بپردازیم، می توانیم بگوئیم که با توجه به محدودیت هایی که ذکر شد، و نیز عوامل تسهیل گری که مورد اشاره قرار گرفت، امیدواری در طرفین و حتی در میان غربی ها، خیلی بیشتر از آن چیزی است که در سال 2009 وجود داشت. هم بحث جنگ رفع شده، و ترکیه چه در داخل و چه در رابطه با آذربایجان با محدودیت های کمتری مواجه است. همچنین، ارمنستان به واسطه شکستی که در جنگ اخیر متحمل شده، نیاز بیشتری به این توافق و عادی سازی برای خروج از انزوای منطقه ای دارد. لذا در قیاس با 2009، احتمال به نتیجه رسیدن عادی سازی روابط ترکیه و ارمنستان بیشتر است.

اما با توجه به محدودیت هایی که وجود دارد و اختلافات تاریخی ای که میان طرفین وجود دارد، روند عادی سازی کند شده است و با موانع جدی روبرو است. لذا به نظر می رسد که این مسیر، یک مسیری هست که شاید به زودی به نتیجه نرسد؛ اما مسیری خواهد بود که با امتیازهای متقابل پیش می رود. انتظار این که ترکیه در مرحله اول بخواهد امتیازی به ارمنستان بدهد بدون این که امتیازی بگیرد، دور از ذهن است. همین بحث باعث می شود که ما بیشتر روی این موضوع دقت کنیم و با خوشبینی کمتری نسبت به سرعت این پروسه نگاه کنیم.

من فکر می کنم که یکی از برگ های برنده ای که در اختیار ترکیه است، بحث گشایش مرز است. ترکیه می تواند در مقابل گرفتن امتیازهایی مانند امضای قرارداد صلح – اخیراً آذربایجان و ارمنستان مذاکراتی با طرف های اروپایی در این باره داشته اند و گویا میانجیگری اتحادیه اروپایی را برای تعیین مرزها قبول کرده اند! به نظر می رسد که امضای قرارداد صلح، مشخص شدن مرزها و نیز مشخص شدن تکلیف کوریدور زنگزور، پیش شرط ترکیه برای گشایش مرزها با ارمنستان باشد.

به اعتقاد من، این موضوع بسیار مهم است. حل مسائل فیمابین ارمنستان و آذربایجان می تواند کمک زیادی به ارمنستان برای عادی سازی روابط با ترکیه و نیز بازگشایی مرزهای طرفین مؤثر باشد.

اما اگر از منظر جمهوری اسلامی ایران به این موضوع نگاه کنیم، باید بگویم که عادی سازی روابط ارمنستان و ترکیه بدون تردید می تواند بازیگری ترکیه در ارمنستان را افزایش دهد و در واقع اگر این روابط به سوی عادی سازی حرکت کند، شاهد این خواهیم بود که ارمنستان در برخی موارد و حوزه ها بخشی از یک برنامه جدید در منطقه خواهد بود. به طور مثال، ارمنستان می تواند بخشی از مسیر انتقال انرژی به اروپا باشد. اگر عادی سازی شکل بگیرد، به واسطه وابستگی ارمنستان به ترکیه و به خاطر روابط خاص تجاری ای که بین دو کشور احتمالاً شکل بگیرد، وابستگی ارمنستان به ایران کمتر خواهد شد. اما امتیازی که ایران دارد، این است که سرعت تحولات در این حوزه جوری نیست که ما فکر کنیم که ظرف چند ماه مرزها بازگشایی خواهد شد و عادی سازی روابط ترکیه و ارمنستان به حقیقت خواهد پیوست. لذا فکر می کنم که اگر ما بتوانیم از این زمان استفاده کنیم و ترتیباتی را بچینیم و بتوانیم امنیت خودمان را حتی با در نظر گرفتن ترتیبات جدید امنیتی حفظ کنیم، حداقل جایگاهی که در منطقه داریم را تا حد زیادی حفظ کنیم.