آیا الهام علی‌اف توان تبدیل کردن جمهوری آذربایجان به یک هژمون منطقه ای را دارد؟

الهام علی اف علیرغم تمام حرافی ها و رجزخوانی هایی که می کند، خودش می داند که فی حدذاته جمهوری باکو ظرفیت لازم برای این که بتواند یک بازیگر مؤثر منطقه ای باشد را ندارد.

ساعدنیوز: جمهوری آذربایجان بعد از پیروزی در جنگ قره باغ در تلاش بوده است تا به عنوان یک قدرت هژمون در منطقه قفقاز جنوبی ظاهر شود. چه عواملی باعث ایجاد این تصور در باکو شده است و چقدر این رویکرد جمهوری آذربایجان با واقعیت های میدانی سازگاری دارد؟

دکتر شهرام فتاحی: ما معمولاً اصطلاح هژمون منطقه ای را به عنوان یک عبارت آکادمیک خیلی به کار نمی بریم. هژمونی در واقع در سطح ساختار، و به قول میرشایمر، نهایتاً در سطح قاره ای قابل تعریف و پذیرش است. اما هژمون منطقه ای به هر صورت عبارتی است که این روزها هم رایج شده است. اما این که تا چه حد، این قبای گشاد برازنده تن نحیف الهام علی اف و جمهوری باکو است، من نه تنها تردید دارم، بلکه اساساً نمی توانم چنین مسأله ای را بپذیرم.

چون این مسأله مستلزم داشتن ظرفیت ساختاری، مقبولیت منطقه ای، جمعیت کافی، سرحدات و منابع مناسب و متناسب با چنین داعیه ای، و سابقه تاریخی است. برایند همه این عناصر از شما بازیگری را به وجود می آورد که قابلیت و مقبولیت لازم را برای ظهور در قامت یک بازیگر برتر منطقه، ژاندارم منطقه، هژمون منطقه یا هر عنوان دیگری که بخواهید استفاده کنید، به شما می دهد. آذربایجان از این عناصر برخوردار نیست.

طبیعتاً واقعیت های میدانی ای که باید مؤید این ادعا باشد، وجود ندارد. شما در نظر بگیرید، بازیگری که برای قرون متمادی بخشی از سرحدات ایران بوده و بعد از معاهدات شوم زمان فتحعلیشاه، به سرحدات روسیه سابق منضم شده، و حتی مرحوم حیدر علی اف خودش شخصاً به تهران می آید و از مرحوم آقای هاشمی با این عبارت "دست به تن برمی گردد نه تن به دست" درخواست می کند که دوباره به ایران ملحق و منضم شود. ظاهراً مرحوم آقای هاشمی بنا بر ملاحظاتی، این حرف را جدی نمی گیرند! حالا به چه دلیل؟! من نوعی هیچ وقت دلیل این مسأله را متوجه نشدم.

در هر صورت، شاید پیروزی در یک جنگ محدود منطقه ای بسیار ضعیف که بنا به دلایلی، از جانب تمام بازیگران بزرگ منطقه ای هم تنها گذاشته شده بود، که یکی از آنها خود ما بودیم، که از فتاوای امامان جمعه گرفته تا موضع گیری شخص رهبری نظام، عملاً ارمنستان در یک نبرد نابرابر مجبور به واگذاری سرحدات بسیاری به آذربایجان شد. البته از منظر تاریخی و حقوق بین الملل حق به جانب آذربایجانی ها بود، اما مشکل اینجاست که این پیروزی آنها را دچار این توهم کرده است که این قصه در مقابل بازیگران بسیار مهمتر و بسیار نافذتر قابل تعمیم است.

بنابراین، الهام علی اف علیرغم تمام حرافی ها و رجزخوانی هایی که می کند، خودش می داند که فی حدذاته جمهوری باکو ظرفیت لازم برای این که بتواند یک بازیگر مؤثر منطقه ای باشد را ندارد. این هیاهوها بیشتر برای این است که دیده شود. این هیاهو برای این است که از جانب بازیگران بزرگ منطقه ای بلعیده نشود. به همین خاطر، سعی می کند در خط منازعه بین بازیگری بازیگران مؤثرتر منطقه حرکت کند تا منافع بیشتری را عاید آذربایجان کند. او می خواهد از بلوک بندی به وجود آمده در این سالها علیه جمهوری اسلامی سؤاستفاده کند و به همین خاطر است که در تمام این سال ها هرگز هیچ بازیگر منطقه ای، تا این اندازه با گستاخی در سیاست خارجی با کشور ما صحبت نکرده است! آن هم کشوری که برای قرون متمادی یکی از استان های ایران بوده است.

علی اف در یکی از سخنرانی های اخیرش با یک گزافه گویی نابخشودنی آذربایجان بزرگ ایران را به عنوان آذربایجان جنوبی و جدا مانده از سرزمین مادری یاد کرده است. او بهتر است به حرف های پدرش رجوع کند که "این دست است که به تن برمی گردد نه تن به دست". این عبارت باید بارها در گوش های کَر الهام علی اف نجوا شود.

شاید اگر قرار باشد که علی اف به همین رویکرد ادامه بدهد و بخواهد این نگاه را در دستور عملیاتی هم قرار دهد، این کار او بازی با آتش خواهد بود.

ساعدنیوز: رابطه با اسرائیل برای باکو چه جایگاهی در دکترین سیاسی این کشور دارد و چه مسائلی باعث تحکیم روابط دو طرف در این سال ها شده است؟

دکتر شهرام فتاحی: اسرائیل طبیعتاً هیچ محملی بهتر از الهام علی اف ماجراجو پیدا نمی کند تا به سرحدات ایران نزدیک شود، خواه در قالب دکترین خاورمیانه جدید شیمون پرز، خواه در قالب دکترین هزاران خنجر نفتالی بنت، یا هر داعیه توهمی یا واقعی دیگر.

فرصتی که به تبع این ماجراجویی منطقه ای الهام علی اف برای اسرائیلی ها به وجود آمده، فرصتی تاریخی است. باز هم عرض می کنم، ظرفیت این بازی بسیار بالاتر از ظرفیت های بازیگر محدود و محصور منطقه ای مانند آذربایجان است.

ساعدنیوز: اخیراً علی اف در یک سخنرانی در الجزایر از موضع یک کشور مسلمان به فرانسه حمله کرد و از تضییع حقوق مسلمانان الجزایر توسط فرانسه استعمارگر گفت و امروز تصمیم به تأسیس سفارتخانه در سرزمین های اشغالی گرفته است. این تناقض گفتمانی ریشه در چه مسائلی دارد؟

دکتر شهرام فتاحی: اصولاً علی اف طُفیلی سیاست خارجی حزب عدالت و توسعه است. می شود گفت که وی نوچه سیاسی رجب طیب اردوغان است. به همین خاطر، شما اگر می خواهید موضع گیری های الهام علی اف و جمهوری باکو را به درستی بشناسید، بیش و پیش از هر مسأله ای ضرورت دارد که موضع گیری ها و واکنش های سینوسی آقای اردوغان و حزب عدالت و توسعه را بررسی بکنید.

الهام علی اف به تمام معنا به همان ادبیاتی که در عُرف دیپلماتیک هم مصطلح نیست، به عنوان "برادر کوچکتر" از خودش یاد می کند و در تمام موضع گیری ها، معمول مراتب بدون هماهنگی آنکارا کاری را انجام نمی دهد. همان جوری که آقای اردوغان یک روزی در اجلاس داووس از نشستن در کنارِ شیمون پرز احتراز می کند، و از او با عنوان یک انسان کودک کش یاد می کند، و خودش را یک شبه در جهان اسلام شهره می کند، طبیعتاً همان ژست ها را الهام علی اف در سطح پائین تری می گیرد.

او به الجزایر به عنوان یک بازیگر مسلمان سفر می کند. در حالی که در این کشور کمترین بارقه ای از حیات مدنی اسلامی نمی توانید ببینید. نه در مردم بلکه در حاکمیت! الهام علی اف در سیاستگذاری داخلی به معنای واقعی کلمه از همان رویکرد لائیسته که در ترکیه وجود دارد، پیروی می کند و می خواهد همان سیاست را عیناً در آذربایجان پیاده کند. حال، همین کشور به شدت لائیک که جریانات اسلامی از جمله زینبیون را به شدت سرکوب می کند، می خواهد به عنوان بازیگری با موضع گیری هایی شبیه به جمهوری اسلامی ظاهر شود!

اولاً، کسی حرف های علی اف را جدی نمی گیرد. ثانیاً، علی اف مثل به قول خودش، برادر بزرگترش سعی می کند هم از توبره بخورد هم از آخور! هم داعیه دار استیفای مصالح کشورهای اسلامی است و هم سعی می کند به مثابه یک بازیگر لائیک در جمع کشورهای غربی پذیرفته بشود.

واقعیت این است که شاید اگر قرار باشد که علی اف به همین رویکرد ادامه بدهد و بخواهد این نگاه را در دستور عملیاتی هم قرار دهد، این کار او بازی با آتش خواهد بود. کاری که بازیگران حاشیه جنوب خلیج فارس با خوف و رجا از آن احتراز کردند، شاید علی اف ماجراجو و خیال پرداز را به لبه پرتگاه هدایت کند. این کار می تواند باعث درگرفتن جنگ ویرانگری در منطقه شود، که طبیعتاً بزرگترین بازنده آن، علی اف است.

در همان کشور – البته من با اکراه و از سر احترام به قوانین بین المللی از جمهوری باکو به عنوان یک کشور یاد می کنم – علیرغم موضع گیری پان ترک ها و برخی جریانات افراطی، اگر یک رفراندوم برگزار کنید، بخش قابل توجهی از جامعه خواستار الحاق به ایران هستند. این گسلی که رویکردهای مالامال از افراط و تفریط به وجود آورده است، در درجه اول لطماتش دامن این بازیگر خُرد منطقه ای را خواهد گرفت.

عجالتاً این اراده در روسیه نیست که عرصه بسیار تعیین کننده و بسیار خطرناک اوکراین و دعوا در سرحدات کریمه را وابگذارد و بخواهد در قفقاز جنوبی وارد منازعه جدیدی شود.

ساعدنیوز: با توجه به سردی بی سابقه روابط مسکو-تلاویو و در نظر گرفتن این واقعیت که کرملین قفقاز جنوبی را حیاط خلوت خود می داند، در صورت راهبردی تر شدن روابط تلاویو-باکو چه واکنشی از سوی روسیه متصور است؟

دکتر شهرام فتاحی: استراتژی معتقد است که بازیگران ولو بازیگری بزرگ هیچ نباید در بیش از یک جبهه بجنگد. بازیگر عاقل و بازیگر موفق کسی است که ابتدا به ساکن مثل یک دامینو با بحرانش برخورد کند و آنها را به لحاظ اهمیت درجه بندی کند مگر این که دچار حالت ناگزیری شود.

عجالتاً این اراده در روسیه نیست که عرصه بسیار تعیین کننده و بسیار خطرناک اوکراین و دعوا در سرحدات کریمه را وابگذارد و بخواهد در قفقاز جنوبی وارد منازعه جدیدی شود. شاید غربی ها تمایل دارند که روس ها چنین اشتباهی را مرتکب شوند، اما من فکر می کنم دست کم تا زمانی که مسأله اوکراین به وضعیت ثبات تعیین کننده ای نائل نشده باشد، روسها از این که بیایند در جبهه جدیدی عرض اندام کنند، غیر از اظهارنظرهای صرف سیاسی احتراز خواهند کرد. این کار را نمی کنند.

یکی از دلایل جَری شدن کاراکتر ماجویی مثل الهام علی اف همین مسأله است. از یک طرف، فکر می کند که وزن و ثقل ایران و جایگاه تاریخی و وضعیت ژئوپلتیک اش با توجه به انزوای از نظام بین الملل قابل اغماض و به چالش کشیده شدن است. بعد از مطرح شدن پرونده هسته ای شرایط به گونه ای پیش رفته است که عملاً در یک وضعیت تقابلی با غرب قرار گرفته ایم، و شرایط مناسب نیست. این مسأله هم باعث شده است که جمهوری باکو می خواهد در قالب اتحادهای منطقه ای با ترکیه، اسرائیل و حتی پاکستان وارد مناقشه ای شود که اصلاً در حد و قواره الهام علی اف نیست. به زعم من، این روزها عجالتاً غیر از اظهارنظرهای دیپلماتیک کار دیگری نخواهند کرد.

** این گفتگو توسط آقای دکتر علی پیری مدیرمسئول ساعدنیوز انجام شده است.

توسعه روابط دیپلماتیک آذربایجان و اسرائیل/ آیا آتش تنش در قفقاز جنوبی شعله ورتر می شود؟